" Der Fliegende Holländer "

" Der Fliegende Holländer " Opera van Richard Wagner in drie akten.

Libretto van Richard Wagner zelf.

Inleiding.

Het voorspel lijkt op een symfonisch gedicht, met als thema de oneindige zee en zijn legendarische bewoner de " Vliegende Hollander " zoals die in de verhalen van vele zeevaarders leeft. Te midden van een snel tremolo van opgewonde violen stijgt een fier motief op. Het is een motief dat Berlioz " Idée Fixe " noemde en dat Wagner zal ontwikkelen tot een leidmotief: een kort gedrongen, pregnant thema dat duidelijk in het gehoor ligt en in het geheugen blijft hangen, en dat bij elke terugkeer doet denken aan de persoon, de idee, het voorwerp, dat het symboliseert. 

In deze opera werkt Wagner nog met weinig motieven. Na het zo even genoemde motief dat bij de geheimzinnige " Holländer " en zijn spookschip hoort, laat hij een tweede, een weker, een inniger motief horen, dat zonder twijfel de liefde  voorstelt, de zuivere liefde van Senta, en daar bovenuit het lievelingsthema van Wagner, de verlossing door de liefde.

Uit  deze beide grondelementen bestaat het voorspel en, zo men zou willen , de gehele opera. Onweer en storm op zee is het ene component, verlossende liefde het andere. Reeds in dit jeugdwerk is de orkesttechniek van Wagner bewonderenswaardig te noemen. Zijn uitbeeldingskracht overtreft reeds in dit drama zijn voorbeeld " Weber ". Ook de operastormen van Rossini en Meyerbeer, hoe machtig zij ook zijn, verbleken tegen de elementaire woede waarvan Wagner ons getuige laat zijn . Terwijl het orkest nog steeds stormachtig bewogen klinkt gaat het doek op. In een rotsachtige bocht heeft het schip van Doland bescherming gezocht voor het noodweer. De manschappen gaan slapen en alleen de stuurman houdt de wacht. 

Rolverdeling.                       Stem.                   Eerste Cast .  

De Hollander --------------------------------heldenbariton------------------Johann Michael Wächter

Daland, Noorse zeekapitein--------------------bas -----------------------Friedrich Traugott Reinhold

Senta, zijn dochter ---------------------------sopraan----------------Wilhelmine Schröder-Devriendt

Mary, haar gouvernante--------------------mezzo-sopraan---------------------------Thérèse Wächter

Dalands stuurman ------------------------------tenor-----------------------------------Wenzel Bielzizky

Erik een jager -------------------------------------------tenor---------------------------------------------------Carl Risse    

Plaats: aan de kust van Noorwegen. 

Akt .1     

Een rotsachtige kust in Noorwegen, waar het schip van Daland voor anker licht. Daland, de kapitein , is aan land gegaan, de matrozen zijn de schade geleden door de storm aan het herstellen. Daland betreurt het oponthoud, zo dicht bij de thuishaven, maar hoopt dat de storm spoedig geluwd zal zijn.

Hij gaat terug aan boord en gaat samen met de bemanning naar bed, de wacht aan de stuurman overlatend. Deze kort de tijd met het zingen van een lied.( "Mit Gewitter und Sturm ") , maar valt daarbij in slaap. Hij merkt dus niet dat er een ander schip, met een zwarte mast en bloedrode zeilen geruisloos de baai binnen komt gevaren, en naast zijn schip voor anker gaat. De kapitein hiervan gaat ook aan land om te verkennen , en zingt hierbij zijn grote aria ( " Die Frits ist um ") , waaruit blijkt dat hij de legendarische vliegende Hollander is, die gedoemd is in alle eeuwigheid de zee te bevaren tot hij een vrouw gevonden heeft die hem trouw blijft tot in de dood. Slechts één maal om de zevenjaar mag hij aan land komen om die vrouw te zoeken, eigenlijk heeft hij die tot nu toe niet gevonden. Intussen is Daland wakker geworden, die verbaasd is om een ander schip naast zijn schip te zien, hij wekt zijn stuurman. Hij roept de Hollander , en voegt zich bij hem aan land. Deze vraagt hem onderdak, voor één nacht, in ruil oor juwelen. Als het gesprek op Dalands dochter Senta komt, vraagt de Hollander deze tot vrouw en hij biedt Daland daarvoor kostbare schatten aan. Deze heeft daar wel oren naar en neemt de vreemdeling als bruidegom aan. De storm is inmiddels geluwd en Daland vaart vast vooruit naar zijn  thuishaven. De Hollander volgt hem.

Akt. 2 

Een vertrek in Dalands huis. De jonge meisjes van het plaatsje zijn bijeen gekomen om te spinnen en zij zingen daarbij een vrolijk lied. Alleen Senta zingt niet mee: zij zit te dromen en staart naar een portret van een sombere, bleke zeeman dat boven de deur hangt. Hoe dit schilderij van den Hollander hier verzeild is geraakt weet niemand, maar het schijnt Senta behekst te hebben. Zij vaagt haat gouvernante de ballade te zingen van de geschiedenis van deze zeeman, maar die weigert dit. Senta zingt deze ballade dan maar zelf, waarbij de meisjes zachtjes in het refrein meezingen. ( Ballade : " Ho-jo-ho-he, traft ihr das schiff'im Meere an ") Zij raakt in extase en zweert dat zij die vrouw zal zijn , die de ongelukkige zeeman zal verlossen. Haar verloofde de jager Erik, hoort dit als hij binnen komt om te melden dat het schip is binnengelopen en Daland ieder ogenblik verwacht wordt. De meisjes gaan allen vlug naar huis, om de thuiskomst van de mannen , vaders en geliefden voor te bereiden. Als Senta hem wil volgen, houdt Erik haar tegen. Hij heeft gemerkt dat zij niet meer om hem geeft sinds zij zich in het portret heeft verdiept. Hij voelt zich door naderend onheil bedreigd. Hij vertelt haar een onheilspellende droom. Daarin zag hij haar vader met een vreemdeling thuis komen die zij aan de voeten viel en omarmde. Senta ziet daarin een teken dat haar held op weg is  en Erik is er van overtuigd dat zijn droom de waarheid zal worden. Hij snelt heen en Senta blijft dromend voor het portret achter. Even later komt Daland binnen met zijn gast, die zwijgend Senta aanziet. Ook Senta is aanvankelijk sprakeloos hetgeen niet gezegd kan worden van Daland. ( Mögst du mein Kind den fremden Mann ") voor het eindelijk tot hem doordringt dat hij hier te veel is en hij zich terugtrekt. Het gesprek tussen Senta en de Hollander komt langzaam en moeizaam op gang en begint met een monoloog van de Hollander ( " Wie,aus der ferne  vergang'ner längst vergeng'nen Zeiten " ).Het komt hem voor dat hij dit meisje altijd gekend heeft. Hij vraagt haar of zij de wens van haar vader wil vervullen en hem haar hand wil schenken, wat Senta met enthousiamse bevestigd. Zij zweert, dat zij hem trouw zal blijven tot ter dood. Daland komt in de kamer terug en verheugt zich er over dat alles naar wens verloopt. 

Akt.3

De haven aan de kaai waar het schip van Daland en het spookschip van de Hollander naast elkaar liggen. Het is avond en de inwoners vieren feest, waarbij de matrozen met de meisjes dansen. Het valt op dat de Hollander zijn schip er veralten bijlicht. Er wordt niet geantwoord op de uitnodigingen  om mee te komen feest vieren en ten slotte  drijft men er de spot mee, misschien zijn de opvarenden wel dood ?

Plotseling klinkt er een spookachtig gezang uit het schip. De Noren pogen het met hun gezang te overstemmen, maar dat lukt niet, de stemmen op het spookschip overstemmen hen toch en tenslotte vlucht iedereen in paniek weg. Senta komt uit het huis, gevolgd door Erik, die haar om rekenschap vraagt. Hij herinner haar eraan dat zij hem eens trouw heeft gezworen (  cavatine " Willst jenes Tagsq du nichtdich mehr entsinnen "). De Hollander vangt dit gesprek op en beseft, dat Senta reeds éénmaal haar gelofte verbrak en dus ook die aan hem kan verbreken. Dit zou betekenen dat zij voor altijd verdoemd zouden worden. Om haar daarvoor te sparen , want zij heeft haar gelofte nog niet voor het altaar  afgelegd, besluit hij weer met zijn spookschip zee te kiezen. Senta die vergeefs gepoogd heeft hem van haar trouw te overtuigen, wil hem volgen maar wordt door Erik tegen gehouden die om hulp roept. Zij rukt haar los, snelt de rots op en werpt zich in zee. Het spookschip van de Hollander verdwijnt en in de apotheose ziet men de nu van de vloek bevrijde Hollander samen met Senta ten hemel stijgen.

Historische achtergronden en opvoeringen.

De eerste opvoering van " Der fliegende Holländer " had plaats op 2 januari 1842 in Dresden onder de leiding van Wagner zelf, met Wilhelmine Schröder-Devriendt als Senta. Het is eigenlijk de vierde opera van Wagner maar de eerste die altijd repertoire heeft gehouden. Beroemde vertolker van de titelrol waren onder andere Anton Van Rooy, Theodor Bertram, Friedrich Schorr, Weidemann, Bockelmann, Baptist Hoffmann, Herbert Jansen, Hans Hotter. Beroemde Senta's daarentgen waren Emmy Destinn, Frida Leider, Nancy Larsen-Todsen, Maria Müller, Kirsten Flagstad( de grootste Wagner vertokster van haar generatie), Elisabeth Ohms, Gré-Brouwenstijn.

De eerste opvoeringen  in Bayreuth zouden maar pas hebben plaats gehad in 1901 met Destinn, Schuman Heink, Van Rooy , Bertram , Ernst Kraus , Burgstaller en Heidkamp. Na 1902 volgden enkel nog een voorstelling in 1914 met Barbara Kemp, Schuman Heink, Bennet Challis, Kichner en Bohnen. Het zou maar pas terug op het repertoire gezet worden in het speelseizoen 1939/40 en 1941/42 dan met Maria Müller, Ria Focke, Prohaska, Bockelmann, Frans Völker, Baptist Hoffmann en Von Manowarda. En volledig nieuwe enscenering volgde in 1955 en dan speelde men de opera in één akte, met als voorwendsel dat dit eigenlijk de bedoeling was van Wagner. Dit stelt echter het uithoudingsvermogen van het publiek wel zwaar op de proef. Wagner wist wel wat hij deed toen hij twee pauzes inlaste.

Nog een merkwaardigheid is dat het de allereerste Wagneropera was die in Londen werd opgevoerd in 1870 met Drury Lane, Ilma di Murska en Sir Charles Santley en dan nog in een Italiaanse vertaling.    

Historische voorstellingen in de lage landen.

Om onverklaarbare redenen werd deze opera nooit  door de Wagnervereniging ten tonele gebracht. De Nederlandse opera voerde hem ook maar pas op in 1951 onder Pella, met Gré-Brouwenstijn, Van de Meent, Otokar Kraus, Van Mautgem, Groot en Van der Zalm.

In Gent vinden we reeds een eerste uitvoering in de originele taal reeds in 1880, met Ottiker als Senta, Krieger als Mary, Adolfi als Daland, Hajos als Erik, Roth als de stuurman en Ernst Kraus als de Hollander. Nog in het Duits in het Speelseizoen 1889/90 en in 1910/11. Op 17 oktober 1924 een eerste Franse versie ( " Le Vaisseau Fantome " ) met Isabelle Andriani als Senta, Anna Grégoire als Marie, Adolf Daman als de Hollander, Eric Audoin als Erik, Souchon als Daland en Mantolt als de stuurman. In 1942 op 14 maart de eerste Nederlandse voorstelling en nog eens in 1952/53 vanaf 1956/57 terug in het Duits. In het speelseizoen 1960/61 onder directie Locufier ook terug in de originele taal met Geri Brunin als Senta, Edmond Hurshell als de Hollander en Jan Verbeeck als Erik. Er was nog een herhaling ook in het Duits op 14 april 1974 met Antoinette Tiemessen als Senta, Yola De Gruyther als Marie, Walter Meesen als de Hollander, Cor Tromp als Erik, Tadeus Wiersbicki als Daland en Franco Aramini als de stuurman. Ook in 1979 was er nog een herhaling met Anne-Marie Antoine, Mariette Janssens, Jef Vermeersch, Nick Dumont, Roger Heynen en George Bulliyck . Toen een totaal van 42 voorstellingen waarvan 23 in het Duits, 4 in het Frans en 15 in het Nederlands.  

Historische opnames en cinégrafie.

 Er zijn respectievelijk 82 complete opnames van "Der Fliegende Holländer " geregdtreerd.

1)Een eerste historische met een legendarische bezetting onder de leiding van Fritz Busch aan het theatre Colon met Fred Destal, Majorie Lawrence, Alexander Kipnis, René Maison (Belgische tenor in de rol van Erik) Hans Fleischer, Irra Petina. reeds op Audio CD : Pearl CDS 9910 (2CD's 1994)

2) Een zéér goede uitvoering in 1961 van het Bayreuther Festspielhaus onder de leiding van Wolfgang Sawallisch, met Frans Crass, Anja Silja, Josef Griendl, Fritz Uhl, Georg Paskuda en Res Fischer op Black Disk: ( 3LP's) Philips ABL 3412-14 en ook op CD: Philips 442103-2 (1992)

3) Een derde onder Herbert von Karajan met de Berliner Philharmoniker  Met José Van Dam als de Hollander , Dunja Vejzovic, Kurt Moll, Peter Hofmann, Thomas Moser en Kaja Borris van 1981 op CD bij EMI Classics EMI CDS 7 47054-8 (3cd's) 

4) Eén op DVD verkrijgbaar van 2013 met het Bayreuth Festival Orchestra onder de leiding van Christiaan Thielemann met Samuel Youn, Ricarda Merbeth, Franz-Josef Selig, Tomislav Muek, Benjamin Bruns en Christa Mayer. op DVD. Opus Arte: ASIN:B00KQHWA O6.

" Der Fliegende Holländer " productie Brussel 2005

Productie aan de " Munt " van Brussel onder de leiding van Guy Cassiers, met Egil Silins, Anja Kempe, Alfred Reiter, Torsten Kerl en Jacqueline Van Quaille.

De Holländer door José Van Dam aan de Munt - Brussel.

" Der Fliegende Holländer "José Van Dam 30 jaar Muntschouwburg.

Opmerkingen