Ernest van Dyck als Werther in de wereldpremère te Wenen in 1892

" Werther " opera van Jules Massenet in vier akten voorafgegaan door een korte prelude.

Libretto vcan Eduard Blau, Paul Millet en Georges Hartmann, naar Goethes novelle " Die Leiden des jungen Werthers ".  

Inleiding.

Deze drie librettisten deelden de taak om het boek van Goethe tot een tekstbooek voor een opera te bewerken. Zij slaagden er wonderwel in, zonder de waarde van het oorspronkelijke werk te verminderen, met veel bekwaamheid de voor dit operatype noodzakelijke rustpunten  in op te nemen.

Massenet heeft in dit werk momenten van diep gevoel en innige poëzie bereikt. Het bezit mooie stemmige beelden, de zang is van gevoelige uitdrukkingskracht. Veel van deze goed klinkende partituur is in onze tijd nog niet verouderd. Massenet had verwacht dat de eerste opvoering van zijn " Werther " zou plaats vinden in Parijse Opera Comique , het theater waar zijn " Manon " triomfen had gevierd. Maar het gebouw werd door een brand verwoest, daardoor besloot hij deze nieuwe opera in première te brengen waar zijn " Manon " ook veel bijval had genoten, aan de Hofopera van Wenen. Daarom moest de oorspronkelijke Franse tekst eerst in het Duits vertaald worden. Dit was de taak van Max Kallbeck. De première kon doorgaan op 16 februari 1892 te Wenen. Het werk werd er geestdriftig ontvangen en spoedig behoorde deze opera tot één van de meest opgevoerde stukken uit het Franse operarepertoire. 

Rolverdeling.                             Stem .                        Eerste cast.

Werther ------------------------------------------ tenor ----------------------------- Ernest Van Dyck.

De Bailli -----------------------------------------eerste bas ---------------------------------------Niedl.

Charlotte zijn dochter ------------------------mezzo-sopraan -----------------------Marie Renard.

Sophie haar zuster ----------------------------sopraan of soubrette ---------Ellen Brendt-Foster.

Albert -------------------------------------------bariton ----------------------------------Mayer Hofer.

Smidt en Johan  -------------------------------eerste en tweede bas.

Plaats:  Wetzlar.

Tijd: 18 de eeuw 1780

Akt. 1

Voor het huis  van de Bailli in Wetzlar, in juli. De Bailli zit met zijn zes jongste kinderen  in de veranda een klerstlied te repeteren, tot verwondering van zijn vrienden Johanne en Smidt die het daarvoor wat te vroeg vinden . Zij vragen de Bailli of hij met hen naar de herberg wil gaan, maar Sophie zegt dat haar oudste zuster Charlotte die avond naar het bal moet en zich daarvoor aan het opkleden is. Dat is dus de reden waarom zelfs Werther er minder dromerig uietzag zegt Smidt en zo komt het gesprek op deze jonge melancholische man. Smidt vraagt ook naar Charlottes verloofde Albert, die op reis is. Die vrienden gaan alvast naar de " Gouden Druif " en Bailli brengt de kinderen naar binnen. Werther komt op om Charlotte naar het bal te vergezellen en is verukt over de idyllische omgeving ( aria: " O nature pleine de grace "). Hij ziet hoe Charlotte voor zij uitgaat het brood voor haar broertjes en zusjes snijdt. Ze laat deze verder aan de zorg van haar zuster Sophie over en gaat met Werther en andere vrienden naar het bal. Sophie herinnert Bailli aan zijn belofte om zijn vrienden in de herberg op te zoeken.

Als deze weg is komt plotseling Albert van zijn reis thuis en wordt hartelijk door Sophie ontvangen. Hij vraagt haar echter zijn terugkomst tot de volgende dag te willen geheim houden, daar Charlotte deze avond laat zal thuiskomen en hij haar 's morgens wil verrassen. Het toneel blijft nu enkele ogenblikken leeg in de maneschijn, waarvoor Massenet voor deze scéne een kort intermezzo met cello-solo gecomponeerd heeft ( " claire de lune "). de gehele duur van het bal is in korte scénes bevat, want straks komen Charlotte en Werther terug van het bal. Werthers hartstocht is nu helemaal gewekt en wordt nog groter als Charlotte hem vertelt hoe haar moeder gestorven is en de zorg voor de kinderen aan haar heeft toevertrouwd. Werther geraakt min of meer in extase, maar hij wordt daar ruw uit gewekt, doordat Bailli uit het huis toeroept dat Albert thuis gekomen is. Charlotte zegt hem dan dat dit haar verloofde is en dat hij haar moeder op haar sterfbed beloofd heeft met haar te zullen trouwen. Werther zegt haar dat zij die belofte met houden ook al zou dit zijn dood betekenen.

Akt. 2

Een plein in Wetzlar, met de kerk en de herberg de " Gouden Druif " en twee lindenbomen. Het is een goed denkbeeld om deze ook op het kerkhof bij de kerk te plaatsen, daar Werther in de laatste akte over twee lindebomen op het kerkhof spreekt waaronder hij begraven wil worden. Vele regisseurs houden met deze gedachtegang geen rekening waardoor die zelden zo wordt uitgebeeld. Hohann en Smidt zitten op een mooie septembermorgen op het terras voor de herberg te roken en te drinken, de kerkgang aan anderen overlatend, god lovend door van zijn goede gaven te genieten. Albert en Charlotte  komen langs, op weg naar de kerk en uit hun gesprek horen wij dat ze nu drie maand getrouwd zijn  en dat hun huwelijk gelukkig is. Zij gaan de kerk binnen en Werther die hen gearmd heeft zien binnengaan is ten prooi aan jaloezie en wanhoop ( aria: " j'aurais sur ma poitrine "). Albert die terug naar buiten komt, legt hem bemoedigend een hand op de schouder en zegt te weten dat hij veel voor Charlotte voelt, want wie zou dat niet ? Maar nu moet hij eindelijk eens over die ongelukkige liefde heen  komen. Hij geeft hem ook een duidelijke wenk dat Charlotte een jongere zus heeft, de zonnige Sophie , die als naar afspraak opkomt en een ( ariette zingt: " Du gai sommeil plein de flamme") . Albert suggereert Werther zijn genegenheid in die richting te laten gaan. Deze heeft echter alleen belangstelling in zijn eigen interessante melancholie en spreekt Charlotte toch aan, als deze uit de kerk komt. Charlotte geeft echter te kennen dat ze na haar huwelijk niet op zijn attenties gesteld is en hij alleen als huisvriend over de vloer mag komen. Echter niet voor kerstmis, om eerst over zijn teleurstelling heen te komen. Werther neemt zich voor deze raad op te volgen en als het hem niet lukt zich daar aan te houden desnoods de hand aan zichzelf te slaan. De dominee is dezelfde dag vijftig jaar getrouwd en sophie komt Werther opgewonden zeggen dat de feeststoet nadert. Deze neemt echter bruusk afscheid van haar, zo abrupt dat het arme kind in tranen uitbarst en het voorval snikkend aan Charlotte  en Albert vertelt.

Akt. 3

Een salon ten huize van Albert en Charlotte. Kerstavond van hetzelfde jaar. Charlotte herleest de brieven die Werther haar gedurende de maanden van zijn afwezigheid geschreven heeft en die toch een diepe indruk op haar maken. ( "aria: " air des lettres "). De herhaalde toespelingen op zelfmoord baart haar zorgen. Sophie die haar komt zoeken, vindt dat zij er triest uitziet en probeert haar op te vrolijken met een (ariette: " Ah, le rire est béni ") waarop Charlotte in snikken uitbarst en een ( pendant ariosso zingt: " Va leisse couler mes larmes") Sophie vraagt haar thuis bij de kinderen door te brengen en rust niet voor Charlotte haar dit beloofd heeft. De eens zo rustige  kalme Charlotte is door de brieven van Werther zeer opgewonden en bidt om sterkte ( Ah, mon courage m'abandonne ") Plotseling komt Werther binnen. Hij heeft zich aan zijn belofte gehouden, maar de proeftijd is nu verstreken en hij kan niet langer wachten. Er schijnt hem in het huis niets veranderd, daar staat het klavier waaraan zij musiceerden, de boeken die zij samen lazen, daar hangen ook de pistolen nog die hij eens aanraakte ..... Charlotte  leidt zijn aandacht af door hem te wijzen op een manuscript op de piano, verzen van Ossian die hij eens begonnen was te vertalen. Werther draagt dit gedicht voor (aria " pourquoi me reveiller " ). Charlotte heeft zich door ontroering niet langer meer in bedwang. Werther omhelst haar en geeft haar een eerste kus, die haar nog verder van streek maakt. Ten slotte rukt zij zich los en sluit zich op in haar kamer, zeggend dat ze hem niet meer wil terugzien. Werther klopt wanhopig op de deur, maar langzaam dringt het tot hem door dat de affaire nu definitief ten einde is. In sombere stemming gaat hij het huis uit, even voor Albert in een even sombere stemming terug keert. Hij heeft gehoord dat Werther in Wetzlar is teruggekomen en roept Charlotte uit haar kamer. Voor hij haar kan ondervragen komt een knecht hem een brief van Werther brengen. Deze zegt een verre reis te moeten maken en vraagt Albert of hij zijn pistolen daarvoor mag lenen. . Abrupt haalt hij de pistolen van de muur en zegt Charlotte ze aan de knecht mee te geven.

Akt. 4

Deze volgt direct aansluitend op de vorige. Het eerste toneel bestaat iutsluitend ui een intermezzo, dat de kerstnacht verklankt. Tijdens dit intermezzo gaat het doek op en zien we Wetzlar in de sneeuw en hoe Charlotte haar huis uitsnelt en naar Werthers verblijf loopt.

Het volgende toneel is de werkkamer van Werther. Deze heeft zich al geschoten en licht dodelijk gewond voor de tafel. Charlotte komt dus te laat en werpt zich wanhopig op hem. Werther die nog niet gestorven is, opent de ogen en er volgt een zeer uitvoerig slotduet, waarin Werther haar vraagt hem onder de lindebomen op het kerkhof te laten begraven. En als hem dat als zelfmoordenaar zou geweigerd worden , of zij dan zijn graf op de kruisweg zou willen bezoeken. Terwijl men buiten , uit het huis van de Bailli de kinderen hun lang tevoren ingestudeerd kerstlied hoort zingen , sterft Werther.

Historische achtergronden en merkwaardige voorstellingen.

Na zijn succesvolle  " Manon " componeerde Massenet nog drie grote opera's. Het waren " Le Cid " in 1885, door Jean De Reske  gecreëerd. Esclarmone " 1889 speciaal geschreven voor zijn vriendin Sibil Sanderson en " Le mage " in 1891. Carvalho die Gounods werken had gepromod weigerde Werther van Massenet op te voeren. Ondertussen was de Opera Comique door een brand verwoest en moest Massenet andere oorden opzoeken om zijn Werther op het podium te krijgen. Gelukkig had hij met succes " Manon " laten produceren te Wenen en was dit een triomf met de sopraan Marie Renard en de Vlaamse Tenor Ernest Van Dyck. Vandaar dat na " Samson en Dalila " van Saint-Saëns een tweede van de populaire Franse opera's zijn wereldpremière in het Duits beleefde. Dit was op 16 februari 1893 met Marie Renard, Ellen brand-Foster, Ernest Van Dyck, Niedl en Mayer Hofer. Het succes was zo markant dat Carvalho toch onmiddellijk besloor " Werther " toch op het repertoire te plaatsen en nu wel in het Frans op 16 januari 1893 in het Theatre du Chatelet te Parijs met marie Delna, Guillaume Ibos, Max Bouvet en Mille Louisné. Reeds in 1897 volgde de vijftigste voorstelling. het ware succes en de grote populariteit kwam in Frankrijk echter maar pas toen Albert Cané het in zijn veristische en voor die tijd moderne regie opvoerde in 1903 met Jeanne Marie de l'Isle, Marguerite Carré, Leon Beyle, Andre Allard en Felix Vieulle. In 1905 had reeds de honderdste voorstelling plaats en de duizendste in 1939 met Giuseppe Lugo en Ninon Vallin. De eerste opvoeringen in New York aan de Metropolitan op 19 april 1894 met Emma Fanier, Sigrid Arnoldsen, Jean de Reszke en Martapouza. Sindsdien heeft men het werk alleen nog in 1940 met Geraldine Farrar, Alma Gluck, Edmond Clement en Dinh Gilly opgevoerd. In Chicago waar de opera een tijdlang volkomen  Frans georiënteerd was , is Werther in 1915-16 opgevoerd met Conchita Supervia en Lucien Muratore. In 1924 met Mary Garden en Fernand Ansseau. De Londense première was voor eerst in 1894 met dezelfde bezetting als aan de Metropolitan, alleen zong Henri Albers (de Nederlandse bariton) de rol van Albert.

De historische uitvoeringen aan de lage landen. 

In Nederland was " Werther " één der repertoire werken van de Franse Opera in Den Haag, maar is sindsdien net veel meer opgevoerd. Maar in België daarentegen is het regelmatig te zien met beroemde Charlottes als Rita Gorr, Lucienne Delvaux, Simonne Coudere en als Werther Gy Fauché, Fernand Ansseau, Rogatchewsky, Pierre Fleta en Albert Lance.

In Gent was de eerste voorstelling reeds in 1894 in het Frans met Dargissone als Charlotte, Lacroix als Sophie, De Windt als Karhchen en Bonijoly als Werther,Vautier als Albert, Péloga als Bailli. Het heeft steeds repertoire gehouden met  merkwaardige voorstellingen met Beatrice Adriani als Charlotte, Vina Bovy als Sophie en André Burdino als Werther in 1920. In 1924 met Dimitri Smirnoff als Werther, in 1934 met Abdré d'Arkoe als Werther. Een eerste vertoning in het Nederlands volgde in 1943 met Yola De Gruyter als Charlotte, Karel Locufier als Werther en Antoinette Bauters als Sophie en na de bevrijding als Charlotte, Bolontine, De Gruyter, Delvaux, Darbans, Rita Gorr en Vilma, als bekende Sophies Nevry, Bauters, Balhant, Rottier,  als Werther Pullini, Guy Fouché, Jan Verbeeck, Albert Lance en José Razador. We krijgen wel een totaal van 195 voorstellingen waarvan er 184 in het Frans en 11 in het Nederlands gezongen zijn.

Eén voorstelling springt er uit, het is deze van 1971 met Rita Gorr als Charlotte, Sternote als Shopie en Albert Lance als Werther omdat die op Lp te verkrijgen is met ongeveer dezelfde bezetting wel is Mady Mesplé Sophie en Bacquier Albert. De opname is van 1964. Deze voorstelling en deze opname zijn of waren fenomenaal.

Historische opnames en Cinégrafie.  

In het totaal heb ik 88 volledige opnames geregistreerd gevonden op het internet. als allereerste en dus de historische opname is van 1927.

1) Een eerste historische opname van 1927 onder dirigent Gustav Cloéz met in de hoofdrollen als Werther Charles Friant, Charlotte Germaine Cernay, Sophie Henriette Labard en Albert Toger Bourdin.op Black disc - Oden ORX 118.

2) Van 1931 met een topcast onder de leiding van Elie Cohen met het orkest van de Opera Comique de Paris. Met George Till als Werther, Charlotte Ninon Vallin, Sophie  Germaine Féraldy, Albert met Marcel Roque en Le Bailli met Armand Narçon. Black disc. Columbia LFX 151-165 ( 15x 78s) ook van af 2003 op CD Opera d'Oro OPD 1366( 2 CD's)

3) Een fenomenale opname van 1964 onder de leiding van Jésus Etcheverry met het orchestre de l'O.R.T.F. met als Werther Albert Lance, Rita Gorr als Charlotte, Mady Masplé als Sophie en Gabriel Bacquier als Albert, Julien Giovannetti als Le Bailli Black disc. Mondiphonie MSA 101/3 ( 3 LP's) ook op compactdisc: Adés 203772 ( 2CD's) vanaf 2003

4) Een recentere opname aan de Metropolitan van 2004 met Roberto Alagna als Werther, Veselina Kasarova als Charlotte, Lyubov Petrova als Sophie, Christopher Schaldenbrand als Albert allen onder de leiding van Jacques Lacombe.

5) Een op DVD van een voorstelling aan het Royal Opera House Covent Garden in 2004 gefilmd in januari 2010 aan de Opéra de la  Basille. met Jonas Kaufmann als Werther, Charlotte is Sophie Koch, Albert  Ludovic Tézier en Sophie wordt gezongen door Anne Catherine Gillet dirigent Michel Plasson .Op DSVD Decca 074 3406 ( 2DVD's)    

Fernand Aansseau (1890-1972)

Deze Belgische tenor geboren te Bergen was een leerling van Désire Demest en Ernest Van Dyck. Hij debuteerde in 1913 maar de WO I zette zijn carrière tijdelijk op de helling. Na de oorlog werd hij een wereldvedette en zong hij te Gent tussen 1930 en 1931. Hij nam afscheid van het podium aan de Munt te Brussel in 1939. Tussen 1925 en 1936 maakte hij tientallen opnames. Hij zingt hier een aria uit " Werther " , "J'aurai sur ma poitrine ", deze opname is van 1927. https://www.youtube.com/watch?v=o5sTN3vagzY

André d'Arkor (1901-1971)

Hij was een van de invloedrijkste tenoren van zijn tijd. Hij debuteerde te Gent in 1925 en zong er in het vast gezelschap tot 1929 en later gasteerde hij er tot 1945. Zijn internationale carrière werd onderbroken door WO II. In 1945 nam hij afscheid van het podium om nog 21 jaar de directie van de Muntschouwburg waar te nemen. Ook hij maakte tal van opnames tussen 1927 en 1938. Hij zingt hier de aria " Pourquoi me reveiller " uit " Werther ", opname van 1931 https://www.youtube.com/watch?v=LhZA_kyi4LU

José  De Trevi (1880-1958)

Deze Luikse tenor debuteerde in 1912 als operettezanger maar na de WO I maakte hij als snel carrière aan de Muntschouwburg en zong er zowel  het Franse als in het Duitse opera repertoire. Te Gent zong hij van 1912 tot 1933 en te Brussel tot 1942. Internationaal gasteerde hij aan verschillende Franse Operahuizen ook in 1937 aan de Weense Staatsopera. De opname van " Pourquoi me reveiller " dateert hier van 1928. https://www.youtube.com/watch?v=VJF-pg5jlU0

Josef Sterkens (1893-1952)

Deze Antwerpse tenor debuteerde te Antwerpen in 1924 met het Nederlandse opera repertoire van Peter Benoit, Jan Blockx, Jef Van Hoof en Renaat Veremans. Vanaf 1925 was hij vast aan de KVO Antwerpen en resulteerde dit ook in het Franse en Duitse opera en operettes. In 1935 werd hij directeur-zanger aan de KVO. Hij was een controversiële figuur tijdens de WO II, wegens zijn Vlaams Nationalisme en zo zou zijn na de bevrijding van Antwerpen in 1944 zijn carrière abrupt eindigen. Hij overleed aan een hartaanval in 1952 nog voor hij zijn comback kon aanvangen. https://www.youtube.com/watch?v=Pnn6iEGiWxY

David Devries (1881-1936)

Deze Franse lyrische tenor kwam uit een professionele zangfamilie Devries, Rosa was een sopraan en de baritons Herman Devries en zijn vader Maurice Devries (1854-1919) zongen allen aan de Opera Comique te Parijs. David zijn carriére liep tot 1931, zijn zoon Daniel Devries(1909-1997) was een componist en zijn kleinkinderen Theophile Gautier en Ernesta Grisi zijn professionele klassieke muzikanten. David zong te Gent in 1929 tot 1930. De opname van de aria uit " Werther " is van 1928.https://www.youtube.com/watch?v=KnjidGi2im8

Cesar Vezzani (1881-1951)

Deze Frans/Corsicaanse tenor zong te Gent in 1920/21. Hij debuteerde te Parijs in 1911. Deze fort-tenor had een bijzondere blitzcarrière van de Verengde Staten in Boston tot alle grote operahuizen in Frankrijk en België. Hij zong vooral  het Franse repertoire. Hij zong samen met vele wereldsterren zoals Marcel Journet, Caruso, Mireille Berthon enz... De opname van de aria uit " Werther " is opgenomen in 1914 en is van uitstekende kwaliteit voor die tijd. https://www.youtube.com/watch?v=FJtY9ti5Jtc

Mario Altery(1892-1979)

Deze Franse tenor zong te Gent van 1937 tot 1939. Hij werd geboren te Nice en zong aan de Opera Comique te Parijs tot 1942, meestal in het Franse repertoire zowel opera's als operettes. De opname van de aria " Pourquoi me reveiller " uit " Werther " is opgenomen in 1920. Zijn dochter Mathé Altery geboren in 1927 was zelf een opera-sopraan. https://www.youtube.com/watch?v=RQZuYUOec_M

Georges Till (1897-1984)

Deze Franse operazanger zong te Gent in 1938. Voor deze geboren Parisien  duurde zijn carrière van 1924 tot 1953 met een piek in de jaren 1930. Hij zong niet alleen aan de opera te Parijs maar aan alle grote operahuizen over de ganse wereld. Tussen 1927 en 1940 heeft hij honderden opnames gemaakt, waarvan ook samen met onze Gentse Vina Bovy in " Traviata en Rigoletto " In 1939 creëerde hij " Louise " van Charpentier een van de eerste Franse operafilms. De opname van de aria uit " Werther " is van 1931. https://www.youtube.com/watch?v=V8wrx7kFaUE

Emile Marcelin (1885-1947)

Deze Franse tenor was beroemd aan de Opera Comique te Parijs hij debuteerde aan deze opera en ook te Gent in 1912. Hij maakte een indrukwekkende carrière na het winnen van een zangwedstrijd in 1913. Hij zou " Werther " aan de Opera Comique 500 keer zingen. De opname van " Pourquoi me reveiller " is van 1919. Hij zong aan de meest Franse en Belgische operahuizen tot 1930. Na zijn podiumcarrière zong hij alleen nog belcantoconcerten en werd hij zangpedagoog te Roubaix. Hij overleed in 1947. https://www.youtube.com/watch?v=LFdt0WhWTEs

Tony Poncet (1918-1979)

Deze Gentse publiek lieveling zong te Gent van 1959 tot 1972 en aan de meeste Franse en Belgische operahuizen. Deze Baskische  Fransman was een oorlogsveteraan van de WO II en werd er door bekroond met een studiebeurs voor militaire veteranen en zo ging hij te Parijs naar het conservatorium voor zang. Hij debuteerde op een zangwedstrijd in Cannes in 1954 en dit was de start voor een memorabele carrière over de ganse wereld . Hij was de laatste echte Franse fort-tenor. De opname uit " Werther " is van  https://www.youtube.com/watch?v=8UoRh6I2YUA&feature=youtu.be  

Foto's bij de video van Toni Poncet met dank aan "Operabilia" en "Toni Poncet forum" op Face Book. 

Al deze tenoren schreven voor de Opera van Gent de geschiedenis van de opera " Werther " . Van deze tien tenoren kan je foto's vinden in het fotalbum " Operadiva's van de 20ste eeuw ".