Met " Les Arts Florissant " onder leiding van William Christie, met Danielle de Niesse als Poppea en de twee belangrijkste contra-tenoren van onze moderne tijd. Philippe Jaroussky als Nero en Emanuel Cencic als Ottone. (2010)

Opera in drie bedrijven van Claudio Monteverdi.

Libretto van Giovanni Francesco Busenello.

Inleiding.

Claudio Monteverdi (1567-1643) had al in 1613 één van de belangrijkste posities in het Italiaanse muziekleven  in handen weten te krijgen: hij was kapelmeestermuziekleven van de " Don San Marco " in Venetië. Tussen  1630 en 1632 werd hij tot priester gewijd, maar hij bleef tevens seculiere composities schrijven en was beroemd om zijn nog populaire madrigalen. In 1637 opent in dit jaar één van de eerste openbare operahuizen ter wereld in Venetië. Voorheen waren de meeste theaterhuizen  privé bij de adel en de aristocratie in hun privé paleizen of woningen. Zij hadden ook meestal hun eigen musici in eigen loondienst. Door het ontstaan van deze openbare theaters of operahuizen wordt toneel en opera dichter bij het gewone publiek gebracht.

Monteverdi's eerste theaterwerk, " l'Orfeo " , en zijn tweede " Ariana " gingen in  première aan het hof van Mantua, respectievelijk in 1607 en 1608, waar Monteverdi in  die dagen kapelmeester was. " Ariana " kwam dan vervolgens in Venetië op het theaterrepertoire te staan. Ook alle latere  opera's van Monteverdi zouden hier het levenslicht zien " Il Ritorno d'Ulisse in patria "(1640) , Le Nozze d'Elena con Livinia "(1641), de muziek van dit werk is door de tand des tijds verloren gegaan als zoveel werken uit de barok. Uiteindelijk is ook " l'incoronazione di Poppea " (De kroning van Poppea in Venetië in première gegaan in 1642.

Het verhaal is gebaseerd op tekst van Giovanni Francesco Busenelli. Hierin wordt verteld over de passie van de keizer Nero over ene Poppea, de vrouw van een van zijn veldheren Ottone, er zou zelfs een geschiedenis mee zijn vervlochten van een rijke Venetiaanse , Bianca Capello, die zelf haar huwelijk verbrak en pas nadat ze trouwde met een hertog uit de Medici-clan wist ze terug aanzien te verwerven. 

Ondanks de opgewekte, capricieuze toon van Busenelli's tekst, waaraan Monteverdi zelf ook nog geschaafd zou hebben, werd l'Incoronazione di Poppea " zeker geen komedie. De op klassieke oudheid geïnspireerde stof groeide uit tot een nietsontziende bijna cynische afrekening van de componist met zijn tijd. Hier triomferen intriges, machtswellust en passie, en worden bedienden de heersers, ook muzikaal op één lijn gesteld. Hoewel het allegorische kader, dat gebruikelijk was in Monteverdi's tijd, behouden bleef, zien we in deze opera voor het eerst de tendens om historische gebeurtenissen op realistische wijze neer te zetten.

Rolverdeling.                       Stem.                     Eerste cast.

Poppeo ------------------------------------------- sopraan -------------------------------- Anna di Valerio

Keizer Nero -------------------------------------- tenor ------------------------------------ Stefano Costa

Drussila, Nero's vrouw-------------------------- mezzosopraan --------------- Anna Renzi (1620-1661)

Ottone, Romeins veldheer ------------contra-tenor/ contralto ----------------------------- Fritellino

Seneca, filosoof --------------------------------- bas ------------------------------- Don Giacinto Zucchi

Arnalto, Poppea's min. ------------------------- tenor ------------------------------------------ Vecchino

Valleto , page ----------------------------------- sopraan --------------------------------------Rabacchino

Nutrice, Attavia's min. ------------------------ contratenor ------------------------------------- Vecchia

Amor, god --------------------------------------- sopraan ------------------------------------------ ?????----

Lucano, dichter en vriend Nero -------------- tenor -------------------------------------------- Roman

Pallas Athene, godin --------------------------- sopraan ------------------------------------- Ponzanino

Tijd en plaats: Rome ten tijde van keizer Nero. 

Proloog.

In de proloog wordt het belangrijkste personage uit de opera aan het publiek voorgesteld. Het is nacht. De Romeinse veldheer Ottone is net in Rome terug gekeerd en verheugt zich op het weerzien met zijn Poppea, naar wie hij erg heeft verlangd ( aria " Epuro io torno ") Als er twee soldaten van de keizer op hun wacht langs lopen verstopt hij zich. Uit hun gesprek komen we te weten dat het Rome van keizer Nero heel wat problemen kent. De keizer bruskeert zijn echtgenote Ottavia door er openlijk een maîtresse op na te houden, Poppea. Hij interesseert zich nauwelijks voor de onrusten in de verder gelegen delen van zijn  rijk, doet aan vriendjespolitiek en zou enkel luisteren naar de filosoof Seneca en de soldaten vinden die maar een pedant kereltje (duet: " Che parla "). 

Maria Ewing als Poppea;

Poppea's plan.

Nero en Poppea betreden innig omstrengeld het toneel, Poppea de enige die in  deze akte letterlijk voor enige kleur zorgt, ze draagt een roze nachtjurk. Ze omarmt de keizer (aria: " Signor, sognor, deh non partire" ). Nero toont zich iets minder uitbundig gelukkig dan zijn minnares, hij weet dat hij voorzichtig moet zijn zolang hij zijn vrouw nog niet formeel heeft verstoten. Poppea dringt aan (aria: " Tornerai ?") . Nero is volledig in de ban  van haar en bekent dat hij zonder haar niet kan leven. het is alsof hij geen eigen wil meer heeft en volledig aan Poppea toebehoort. Na zijn vertrek blijft ze alleen achter en jubelt: ( aria: " Speranza tu mi vai "). Voor mij strijden Amor en Fortuna. De waarschuwingen van haar oude minnaar Arnalto dat ze zich niet met koningen zou moeten inlaten, omdat daar allerlei gevaren loeren, slaat Poppea in de wind. Uit een opening uit de toneelvloer stijgt Keizerin  Ottavia op en ze beklaagt haar lot omdat Nero haar bedriegt ( aria: " Disrezzata, regina ") . Ze betreurt niet alleen haar eigen lot, maar ook dat van alle vrouwen die aan mannen zijn onderworpen, en die wanneer ze jongens ter wereld brengen ze hun eigen dood baren. Ze vervloekt vooral haar eigen echtgenoot van wie ze heel goed weet dat hij volledig in Poppea's ban is. Nutrice adviseert haar zelf ook een minnaar te zoeken. Dat zal die man leren ! Maar dergelijke gedachten zijn Ottavina vreemd. De filosoof Seneca, herinnert  Ottavia er aan dat niets de waardigheid van een keizerin van Rome weg zou kunnen nemen. Maar ook zijn visie helpt haar niet verder. Seneca is volgens haar wereldvreemd, en de pijn laat zich door dergelijke woorden niet wegnemen. Page Valleto stelt onomwonden vast dat wijsheid van filosofen zwendel en niets anders dan hersenspinsels zijn.Ottavia vraagt Seneca zich voor haar in te zetten bij de senaat, mocht Nero haar willen verstoten. Valleto waarschuwt de filosoof op spottende toon: als de oude man zich niet genoeg voor zijn keizerin inzet zal hij zijn Taja en boeken aansteken. Seneca , die alleen op het toneel achterblijft, betreurt het lot van de heersers, die in zijn ogen veel te lijden hebben.

De achterkant van het toneel gaat open en Pallas Athena verschijnt tegen een stralend blauwe hemel om Seneca's naderend einde aan te kondigen. Seneca, de grondlegger van de filosofische school van de Stoicijnen, ziet zijn dood gelaten tegemoet, zoals het een Stoicijn betaamt. Wanneer Nero Seneca duidelijk maakt dat hij van plan is te trouwen met Poppea, waarschuwt de oude man hem. Maar Nero weet van geen wijken ( aria: " Son risolute alfine ") . Er is  immers geen wet die hem dit verbiedt. Zoals Jupiter over de hemel heerst zo is hij hier heer en meester. Maar zo werpt Seneca tegen, willekeur holt de macht van de Keizer uit. In een uitvoerige discussie tussen de twee mannen probeert Seneca steeds weer de rede en de moraal te laten spreken, maar het is te vergeefs. Verslagen druipt hij af. Er wordt een bed binnen gereden met daarop Nero en Poppea, in een innige omhelzing ( aria: " Done, dolci, signor cone saovi ") Poppea komt steeds dichter bij haar doel: Nero belooft haar te zullen trouwen. Ze weet de keizer er bovendien toe te verleiden zijn invloedrijke raadgever Seneca weg te sturen. Sterker nog de keizer laat de filosoof weten dat hij zelfmoord dient te plegen. 

Nero denkt dat hij rigoureuze beslissingen als deze volstrekt uit vrije wil neemt. Nu wil ik mijn lot bepalen. Dat hij zich daarin vergist en zichzelf een rad voor het oog draait, blijkt wel uit zijn woorden: " Poppea hou moet......vandaag zul je zien tot waartoe liefde in staat is " .Hij praat alsof hij op het punt staat zijn eigen plannetjes te verwezenlijken terwij ze stuk voor stuk uit Poppea's invloed komen. Dan verlaat hij het vertrek. Ottone bezoekt Poppea en maakt haar heftig verwijten omdat ze hem heeft bedrogen. Zij geeft hem te verstaan dat de verliezer in haar ogen altijd zelf schuld draagt. Ottone smeekt haar van hem te houden. Wanneer zij hem van de rand van haar bed duwt, doet hij een poging haar te verkrachten, maar bedenkt zich tijdig. ze maakt hem duidelijk dat hij geen enkele kans meer maakt bij haar. Ik verlaat je om de troon in handen te krijgen.

Ottone vreest dat zijn leven wellicht voorbij zou kunnen zijn als Poppea eenmaal keizerin is, en neemt daarom een radicaal besluit. Ik moet deze vrouw voor zijn, met zwaard en gif. In zijn vertwijfeling wendt hij zich tot Drusilla, een jonge vrouw die hij vroeger had afgewezen. Drusilla vertrouwt zijn plotselinge omslag niet helemaal en vraagt meerdere keren: " hou je van mij ". Ze krijgt steeds  hetzelfde antwoord " Ik begeer je ". Dat is voor haar nu het maximale bereikbare, maar hij behoort haar tenminste toe. Wanneer Ottone weer alleen is , bekent hij dat er in zijn  hart slechts plaats is voor " Poppea ". terwijl hij een dolk in zijn hand aanschouwd, zakt het doek.

Seneca bevindt zich in de vrije natuur en bestudeert een hemelgewelf waarop de sterrenbeelden zijn afgebeeld. Die passen bij zijn filosofie het lot gelaten te ondergaan en zingt hij ( aria: " Solitudine omata ") Wanneer een hoofdman van de wacht met bezwaard gemoed het bevel van Nero meedeelt, troost de filosoof de jonge man. Vriend reeds sinds lange tijd draag ik een pantser voor de slagen die het lot toedient: met de woorden " mori felice " overhandigt de jonge man Seneca een dolk. Seneca's vrienden komen aangesneld en proberen de filosoof op andere gedachten te brengen ( aria : " Non morir Seneca ! ")  Terwijl ze zingen verlaat Seneca het toneel en hij komt even later terug, nog nauwelijks gekleed, gaat liggen, snijdt een polsslagader over en sterft.

Nero en zijn vriend Lucano verschijnen in feeststemming met bekers wijn in de hand en zingen aan het open graf van de filosoof ( duet: " Hor ihe Seneca e morto ")  Ze nemen Nero's dolk uit de handen van de dode Seneca en zo blijft het verborgen dat de filosoof zelfmoord heeft gepleegd op bevel van Nero. Hun dronken gezang mondt uit in een liefdesduet en de mannen kussen elkaar hartstochtelijk. Nero staat dus blijkbaar niet afwijzend tegenover mannenliefde ..... De akte eindigt met Nero's lovende woorden voor Poppea, terwijl Lucano terleurgesteld en haast versteend in  de verte staart.

Philipe Jaroussky als keizer Nero in l'Ilcoronazione di Poppea van Claudio Monteverdi. Philip Jaroussky is de belangrijkste contratenor van het ogenblik.

Een poging tot moord.

Ottone is op bezoek bij keizerin Ottavia. Nero's vrouw herinnert Ottone aan het volgende (duet: " Tu che dagli avi mei "). Je hebt je rang te danken aan mijn voorouders. Ze eist nu een tegenprestatie van hem. Hij moet Poppea doden. Hij is gechockeerd, alhoewel hij zelf ook met die gedachte  rondliep. Wanneer hij er zich probeert aan te onttrekken, zet ze hem onder druk: ze zou natuurlijk kunnen doen of hij geprobeerd heeft haar te verkrachten...... Overtuigd van haar overwinning gaat Ottavia af.

Daarop verschijnt de gelukkige Drussila, eindelijk zal Ottone de hare zijn (aria: " Felice cor mio "). In een grappig intermezzo maakt ze samen met page Valleto de oude Nutrice belachelijk, die op haar beurt de jeugd bespot. De jeugd duurt bij een vrouw toch maar kort ! Plagend jaagt Valleto de oude Nutrice van het toneel. Dan komt Ottone het toneel op. Hij verkeert in gewetensnood, en vraagt Drusilla hem te helpen, wanneer ze zich daartoe bereid verklaart, bekent hij dat hij haar kleren wil lenen omdat hij als vrouw verkleed, Poppea  moet zien te vermoorden zoals Ottavia hem heeft bevolen. Drusilla stemt in: dit is de ideale manier om zich van haar rivale te ontdoen !

Poppea is in de tuin. Ze zingt dezelfde passage als Nero en Lucano eerder ( Hor che Seneco è morto ") Van hoop vervuld dat ze steeds dichter bij haar doel komt, vraagt ze Amor haar te steunen. Opnieuw probeert Arnalta Poppea's verwachtingen te temperen en haar te waarschuwen. Maar mocht Poppea dan uiteindelijk toch keizerin worden, dan moet ze eraan denken de hovelingen nooit te vertrouwen en liever haar, Arnalta als vertrouwelinge aan te houden. Poppea belooft het. De goede ziel zingt een liefdevol lied voor haar beschermelinge ( lied: " Ollivio soave ") , en Poppea valt in slaap. Arnalta vertrekt, en terwijl Poppea alleen is , zweeft Amor aan de hemel, met zijn grote vleugels lijkt hij wel op een engel, om de slapende vrouw te beschermen. ( aria: " Dorme, l'incanta dorme ") . Maar dan sluipt Ottone , gehuld in Drusilla's kleren, langs. Hij wil haar eigenlijk niet doden, maar zou zijn eigen leven op het spel zetten als hij dat deed. Plotseling verschijnt Amor weer aan de hemel en bedreigt Ottone met bliksemschichten. Hij doodt hem echter niet. Ottone valt op de grond en Poppea ontwaakt. Arnalta komt aangesneld. Beide vrouwen denken dat Drusilla Poppea heeft aangevallen. Arnalta roept om hulp, Ottone staat op en vlucht, en op de achterwand onstaat een reliëf. Het is een gezicht, van een gekroonde Poppea. Amor verkondigt vanuit de hemel dat hij Poppea keizerin zal maken. 

Barok orkest met historische instrumenten. " les Arts Florissant. dirigent William Christie

Poppea bereikt haar doel.

Drusilla bezingt opnieuw haar geluk dat ze Ottone voor zich heeft weten te winnen. maar dan komt Arnalta onaangemeld , begeleid door soldaten. De jonge vrouw wordt gevangen genomen en geketend: de beul heft zijn bijl. Nero komt er bij en dreigt Drusilla te folteren om zo te weten te komen wie achter de aanslag op Poppea zit. Maar Drusilla sterft nog liever dan Ottone te verraden. Die komt het toneel opgerend, rukt Drusillo's kleren van zijn lijf en bekent dat Ottavia hem tot moord heeft aangezet. 

Nero is genadig, maar ontneemt Ottone wel al zijn titels en  bezittingen en verbant hem. Ook Drusilla krijgt genade, omdat Nero haar eigenlijk bewondert voor haar standvastigheid in de liefde, daar zouden alle vrouwen een voorbeeld aan moeten nemen. Drusilla heeft wel nog een verzoek: ze wil graag samen met Ottone in ballingschap. Ottone beseft nu dat hij wel degelijk van deze vrouw houdt, en dankt Nero op zijn knieën dat hij en zijn nieuwe geliefde gespaard blijven. Nero maakt bekend dat Ottavia verstoten en voorgoed verbannen wordt. Ze zal op een schip worden gezet en zijn overgeleverd aan de golven. Poppea verschijnt in een witte jurk, die vergeleken met de kleren die ze vroeger droeg, opvallend hoog gesloten is. Ze verklaart Nero opnieuw haar liefde. Wanneer ze hoort wie achter de moordaanslag op haar persoon zat, en verneemt dat Nero zijn ex wil verbannen en met haar wil trouwen, beseft ze dat haar doel bereikt heeft ( aria: " Si caro di ")  . Ze verklaren  elkaar de liefde . Voor Poppea zijn macht en liefde niet te scheiden, voor Nero seksualiteit en liefde. De keizer lijkt nog een beetje sceptisch, maar dan wordt ook hij overvallen door een gevoel van geluk dat hij nu met Poppea is verenigd. Beiden zingen prachtig en harmonieus ontroerende woorden, geliefden waardig: " je hebt nu overwonnen ! en in jou wil ik mij eeuwig verloren voelen. 

De daaropvolgende scène staat  in scherp contrast met dit liefdevol tafereel, we zien Ottavia met geschoren hoofd Rome verlaten. In een vertwijfelende aria beklaagt ze haar lot ( lamento; " Adio Roma ") . Dan weerklinkt triomfantelijke feestmuziek. Arnalta, opgemaakt als Grand dame, is dolblij dat haar Poppea nu keizerin wordt. Haar nieuwe positie aan het hof verleidt haar er toe neer te kijken op het volk en het belachelijk te maken. Iedereen moet haar voortaan met "  Signora " aanspreken.

De achterwand gaat open , en voor de stralende hemel zien we opnieuw het gelaat van de gekroonde Poppea. Hand in hand betreden Nero  en Poppea, in rode mantels gehuld, het toneel. Meerstemmig en jubelend brengt het hof de nieuwe keizerin hulde. Nero zet haar de kroon op het hoofd, en er weerklinken triomfantelijke trompetklanken. Met het ( liefdesduet: " ik omarm je, ik bind je aan mij, ik lijd niet meer, ik sterf niet meer ") , en hiermee wordt de opera afgesloten.

Tekst van de inleiding en synopsis naar " Operacollectie van DeAGOSTINI.

Historische affiche van de première van de Monteverdi opera " l'Incoronazione di Poppea 1642.

Deze " favola regina di musica " (koninklijke fabel voor muziek) ging voor het eerst op het podium in 1942 in  het " Teatro San ti Giovanni Paolo " in Venetië. Monteverdi's eerdere werken " l'Orfeo " en " Adriana " werden daar ook  al opgevoerd vanaf 1637. Zijn latere werken zagen alle het levenslicht in dit Teater  te Venetië. Zijn l'Incoronazione di Poppea " was razend populair en is dus ook gedurende de 17de eeuw meerdere keren daar opgevoerd en het bleef er altijd een repertoire stuk. De originele versie van dit werk ging waarschijnlijk verloren bij een brand in 1748. Er bestaan evenwel nog altijd twee Kopieën van de originele partituur, die overigens op een aantal punten aanzienlijk van elkaar verschillen.

In 1888 werd de zogenaamde Venetiaanse druk ontdekt . In 1930 werd een volledige Napolitaanse druk gevonden. Steeds weer besloten componisten die zich specialiseerden in oude barokmuziek de opera voor hun tijdgenoten te bewerken. Mede daardoor zullen wij hem ook nooit meer kunnen horen zoals de originele versie uit Monteverdi's tijd moet hebben geklonken. De eerste toegankelijke versie voor een moderne uitvoering had plaats in 1905 in een concertante vorm onder leiding van Vissien d'Indy. In 1937 tekende Gion Francesco Malipiero in Parijs een nieuwere uitvoering voor Parijs en in dat zelfde jaar ging die ook op het podium in Wenen.

Toen in de loop van de 20ste eeuw de interesse groeide voor de zogenaamde authentieke uitvoeringspraktijken, begonnen dirigenten meer en meer te streven naar een oorspronkelijk geluid. Onze Gentse barokspecialist en dirigent en componist René Jacobs maakte in 1984 in Montpellier een zeer geslaagde productie van dit werk. René Jacobs koos voor de door hem zelf geschreven versie, waarin hij verschillende bestaande varianten van de partituur liet samenvloeien. Met het " Concerto Köln " had hij daarvoor een van de beste barokorkesten op dit gebied van de oude muziek tot zijn beschikking. De musici van dit in 1985 opgerichte autonoom georganiseerde ensemble treden in heel Europa op en brengen de barokmuziek met historische instrumenten waardoor een eigen echte baroksound en klank ontstaat. Ze hebben talloze keren bewezen onder andere ook bij de staatsoper " Unter den Linden " in Berlijn.

Eliot Gardiner maakte een veel geprezen CD-opname met " The English Baroque Solist " met Anne Sofie van Otter in de titelrol in 1993. " l'Incoronazione di Poppea " staat tegenwoordig bij alle Europese operahuizen regelmatig op het repertorium. Ook te Gent vinden we een eerste voorstelling op 24 augustus 1962 in de Pacificatiezaal van het stadhuis in het kader van het " Festival van Vlaanderen ". Voor het eerst in de grote schouwburg, in een versie van Erich Kraack in het Italiaans op 2 september 1967 gastvoorstelling van de " Oper am Rhein " met Bessel als Ottavia, Zylis-Gara als Poppea,Ernest als Nero, Voutsinos als Seneca, Runge  als Ottone, Düriler als Drusilla, Schulte als Liberto en Schüffler als Lucano  onder leiding van Wich.

Discografie en Cinégrafie. 

In totaal vinden we 23 volledige geregistreerde opnamen terug op het internet de oudste van 1952.

1) 1952 onder Walter Goehr met het Tonhalle Orchestra Zürich. Met Sylvia Gähwiller, Friedrich Bruckner-Rüggeberg, Maria Helbing, Mabelle Ott-Penetto, Franz Kelch, Heidi Juon en Fred Reburg, op Lp Concert Hall cat: CHS1184 (3 Lp's). 

2) 1963 onder Herbert von Karajan met de Wiener Staats opera met Margarita Lilowa, Otto Wiener, Carlo Cava, Sena Jurinac, Gerhard Stolze, op audio Cd: Deutsche Grammophon cat: 457677-2.

3) 1990 onder René Jacobs concerto vocale met Jennifer Larmore, Axel Köhler, Michael Schopper, Danielle Borst, Guillemette Laurens op Harmonia Mundi cat: 901330/2

4) 1996 onder John Eliot Gardner met het English Baroque Solist met Anne Sofie van Otter, Michael Chauce, Francesco Ellero d'Artegna,Sylvia Nenair, dana Honechord op Archiv cat: 447088-2; 

5) op video 1997 onder Nikolaus Harnoncourt met het Opera orkest van Zürich, met Rachel Yakar, Eric Tappy, Trudeliese Schmidt, Paul Esswood, Matti Salminen op DVD Deutsche Grammophon cat: DGF 07334174.

6) 1993 onder René Jacobs met Patricia Schuman, Richard Croft, Kathleen Kuhlmann, Jeffry Gallen, Harry Peters op DVD video Arthous cat: 1001108.

7) 2008 onder Emmanuelle Haim, met  met Danielle de Niese, Alice Coote, Tamara Mumford, Lestyn Davies en Paola Battaglia op Decca cat: 0743339 

8) 2010 onder William Christie met " Les Arts Florissant " met Danielle de Niese , Philippe Jarousky, Anna Bonitatibus, Max Emanuel Cencic, Antonio Abete, Ana Quintans, Cleire Debono, Katherine Watson, Hanna Bayodi-Hirt, Suzana Ograjensek, José Lemos, Robert Burt, Mathias Vidal, Andreas Wolf, damian Whiteley, Juan Sancho, David Webb. Op DVD Virgin Classics 07095191.