Opera buffo van Antonio Salieri in twee bedrijven.

Libretto van Carlo Defrancesi naar het toneelstuk van William Shakespeare " The merry wives of Windsor " (1597).

Inleiding.

Het personage " Falstaff " was een vondst van William Shakespeare, hij ging daarbij uit van een historische figuur. Deze levensgenieter in het stadje Windsor, die maar doet waar hij zin in heeft en daardoor zijn verdiende loon krijgt, inspireerde meerdere componisten tot vrolijke opera's. Salieri en zijn librettist Defrancesi adapteerden Shakespeare's " Falstaff " verhaal zo fantasievol en kundig, dat het resultaat één van Salieri's beste opera's werd. In zijn tijd misschien een tikkeltje ouderwets maar toch een waardige opvolger van de werken van het succesvolle duo Mozart-Daponte. 

De in 1597 verschenen komedie van William Shakespeare werd al in de 18de eeuw door Duitse componisten bewerkt tot zogeheten " Singspiel " - Peter Ritter (1794) en Karl Ditters van Gittershof (1796). Of Salieri de beide werken kende, weten we niet. De materie was voor de Italiaan welhaast onweerstaanbaar: een extravagante held en al die verwikkelingen in de liefde, bedrog en kleedpartijen. Shakespeare's komedie, verankerd in de tradities van de Commedia dell'arte, paste precies in het opera-buffa genre, de komische opera in Napolitaanse stijl, die vanaf 1750 enorm populair was. 

Rolverdeling.                      Stem.                       Eerste Cast.  

Sir. John Falstaff -------------------------------- bas ------------------------------------ Carlo Angrisani

Mr. Ford ------------------------------------------ tenor ------------------------------- Giuseppe Simons

Mevr.Ford, zijn echtgenote ------------------- sopraan ------------------------------ Irene Tomeocci

Mr. Slender -------------------------------------- bariton ------------------------------------- Ignez Sool

Bardolfo, bediende van Falstaff ------------- bariton ---------------------------------- Gaetano Lott

Betty, dienstmeisje ---------------------------- sopraan -------------------------- Marianne Gasmann

Tijd en plaats: Windsor in de 18de eeuw.

Akt.1

Hoe Falstaff in de Theems wordt geworpen.

Na de ouverture, waarin een reeks danswijsjes weerklinken, gaat het doek op en onthult men  een met gasten gevulde feestzaal in het huis van Mr. Slender in het kleine stadje Windsor. Het is een grote ruimte en, op een paar kandelaars na die een warm licht verspreiden, volstrekt sober ingericht. Even ontstaat de indruk dat de handeling zich in Shakespeare's tijd afspeelt. De geestelijke vader immers van Falstaff. De eenvoud in bruin-grijs- en blauwe tinten versterkt die indruk nog meer. De kostuums daarentegen lijken afkomstig uit een niet nader gedefiniëerd verleden . Terwijl de gasten hun glas heffen op de gastheer.( koor: " Viva il comune amico ! "), maakt een van de gasten, Falstaff, Mevr. Slenders en Mevr. Ford het hof. De beide dames vinden de wat corpulente man, die door niemand is uitgenodigd en die ogenschijnlijk op doorreis is, eerder grappig dan verleidelijk. Wat een nar ! De heren in het gezelschap menen: die voert iets in zijn schild, of het is de wijn die spreekt. Falstaff kan al dat gepraat niets schelen en zingt vrolijk dansend, met een wijnkan in de hand ( aria: " Sia pur l'ultimo bicchiere ") Het duurt niet lang voordat de toeschouwer doorheeft dat Falstaff eigenlijk uit is op het geld van de dames en  zich inbeeldt dat de twee voor hem vallen. In werkelijkheid zijn de dames Slender en Ford het met elkaar eens dat iemand hem eens een lesje moet leren. De volgende scéne speelt zich af in Falstaffs karig ingerichte bijna armzalig kamertje boven een wijnschenkerij. Het decor is, net als in de eerste scene en de volgende een hoekig zolderkamertje, alleen de details van de spaarzame decoratie verschillen en veranderen tussen de taferelen. De inrichting bestaat uit een leunstoel en een grote koffer. Bardolfo, Falstaffs bediende, beklaagt zich over zijn meester die hem zijn loon geeft in de vorm van slaag in plaats van geld, Falstaff zou grote schulden hebben, en toch vreet en zuipt hij de hele dag nacht.

Wanneer Falstaff naar huis komt, vraagt hij zijn bediende of die iets weet over de families Ford en Slender en of de beide vrouwen toegang hebben tot de bankrekeningen van hun mannen. Hij pocht met wat een indrukwekkende-, ridderlijke man hij wel is. Vervolgens schrijft hij de dames een liefdesbrief. Bardolfo moet die bezorgen, maar die bedenkt een heel ander plan, hij zal de heren Slender en Ford stiekem inlichten over Falstaffs bedoelingen ! Dit zal hem wel een flink wat zakgeld opbrengen.

Een straat in Windsor, Mr. Ford keert terug van een dienstreis en verheugt zich op het weerzien met zijn vrouw, die zonder hem een feestje bij de Slenders heeft bijgewoond . (aria: " Vicino a rivedere ") Maar als hij Bardolfo uit zijn voordeur ziet komen, krijgt hij argwaan, misschien klopt hier iets niet ? In zijn ogen neigen vrouwen namelijk tot ontrouw. Mr. Ford besluit daarop om eerst maar eens bij zijn vriend Slender langs te gaan, die weet misschien meer. 

Ten huize Slender stormt Mevr. Slender ontsteld met Falstaffs brief in de hand het vertrek binnen. Deze ongenode durft mij zo'n brief te schrijven ! Hoe komt die zuipschuit op het idee ? En dan verklaart hij mij ook nog de liefde ! Er zit maar een ding op: wraak. ( aria: " Vendetta, se vendetta ! ") . Mevr. Slender is nog niet van haar verbijstering hersteld of haar vriendin Mevr.  Ford staat op haar stoep. Die laat haar vriendin een brief zien, Mevr. Ford krijgt op haar beurt eveneens een brief voorgeschoteld. De dames zien al snel dat Falstaffs tekst in de brief identiek is. (aria: " la stessa! La stessimina "). Ze besluiten Falstaff uit te nodigen in het huis van Mevr. Ford, die denkt dat haar man nog op reis is, om het onwelkome heerschap in de val te lokken. De dames hebben, nog maar net de ruimte verlaten  om hun plan uit te werken, of daar verschijnen Mr. Slender, Mr. Ford en Bardolfo. De laatste heeft de beide mannen ingelicht over Falstaffs motieven, zijn verhaal heeft Mr.Ford nerveus gemaakt, want die is niet echt overtuigd van de huwelijkstrouw van zijn echtgenote. Mr. Slender daarentegen vertrouwt zijn vrouw volledig. Wanneer de vrouwen de ruimte weer betreden en nog eens lachend hun snode plannetje    doornemen, krijgen de mannen mee dat de afwezigheid van Ford de situatie nog vergemakkelijkt (kwartet: " Oh quanto vogliam ridere ") dit mondt uit in een heftige ruzie met de mannen, waarbij de vier verstrikt raken in een hoog oplopend kwartet ! Daarop stormen de vrouwen naar buiten. Mr. Ford komt op het idee om Falstaff incognito op te zoeken in de wijnschenkerij om te weten te komen met wie ze eigenlijk te doen hebben. Mr. Slender vindt het maar een dom plan. (aria: " Venga, vega pure il cavalier ") . in Falstaffs armoedige onderkomen verschijnt een Duitse dame ( alias Mev.Ford) die in deze in het Italiaans uitgevoerde opera dan ook in het Duits zingt: ( aria: " Guten Morgen mein Herr ") in deze dolle tweetalige scéne brengt de " Duitse " een uitnodiging mee van Mev. Ford. Als Falstaff haar probeert te versieren antwoordt zij gevat ( O de mannen ken ik al) .

Na de Duitse kondigt Bardolfo de volgende gast aan, dit keer Broch, ( Mr. Ford verkleed in een elegante edelman ). Een man die zogenaamd vreselijk verliefd is op Mevr. Ford ! Als Falstaff, die immers bekend staat om zijn succes bij de vrouwen, er in slaagt de dame in kwestie te verleiden, dan zou Broch het misschien wat gemakkelijker met haar kunnen hebben. Voor deze gunst is Broch bereid een hele buidel goudstukken te betalen, die Falstaff natuurlijk gretig aanneemt. In zijn grenzeloze ijdelheid flapt hij er uit dat hij al een uitnodiging heeft en Mevr. Ford, wat Mr. Ford, wanneer hij weer alleen is, in een enorme aanval van jaloezie doet schieten ( aria: " Or degli offanni i palpiti ").

De dames hebben met behulp van het dienstmeisje Betty een wasmand geprepareerd waarin ze Falstaff willen verstoppen om hem later door de bedienden in de Theems te deponeren. Wanneer Falstaff Mevr. Ford probeert te verleiden, wordt plotseling Mr. Ford aangekondigd, en de man doet Falstaff maar meteen in de wasmand klimmen. Hij wordt met wasgoed bedekt en door het personeel naar buiten gedragen. Mr. Ford stormt met een stel vrienden naar binnen maar zoekt te vergeefs naar Falstaff.

Hoe Falstaff wordt mishandeld en aan hertengewei geraakt.

Het dienstmeisje Betty vertelt Mevr.Ford en Mevr. Slender dat de bedienden Falstaff uit de wasmand in de Theems hebben gesmeten en hoe hij als een natte kat met moeite aan land wist te kruipen. Opgetogen over hun geslaagde grap willen de beide dames Falstaff voor een tweede keer te grazen nemen. Falstaffs kamer boven de wijnschenkerij. De held op sloffen beklaagt zich, gehuld in een badlaken, over zijn aanraking met het koude water. Was hij Engelands trots, toch bijna voer voor de vissen geworden ! Warme cognac helpt wel. Wanneer Betty langskomt, beklaagt hij zich woedend over Mevr. Ford, maar het dienstmeisje overhandigt hem een brief waarin Mevr. Ford hem excuses aanbiedt en hem verzoekt haar opnieuw te bezoeken. Bardolfo vermoedt dat het opnieuw een valstrik is, maar Falstaff neemt de uitnodiging aan. 

" Broch " informeert of Falstaff al vooruitgang heeft geboekt met Mevr. Ford. Wanneer die vervolgens vertelt over zijn avontuur in de wasmand, weet Mr. Ford dat Falstaff bij hem in huis was toen hij en zijn vrienden tevergeefs naar hem zochten. Wanneer hij van de nieuwe ontmoeting hoort, slaat de jaloezie terug toe en zijn toorn is grenzeloos ( aria: " Furie che mi agitate ! ") In het appartement van Mevr. Ford bekent de Lady, Falstaff haar liefde, maar Falstaff moet opnieuw snel verdwijnen, omdat Mevr. Slender met een bericht komt dat Men. Ford door het dolle heen  is van jaloezie en elk moment kan opduiken ( aria: " Per carita celateir ! ": " Verstop U ! ") , smeekt Mevr. Ford, maar het is dit keer misschien een beter idee om Falstaff in de kleren van een oude tante te steken. Deze tante mag het huis niet meer betreden en Mr. Ford zal dan ook geen moment aarzelen om haar er uit te gooien. Mr. Ford en zijn vrienden doorzoeken de kamer, tevergeefs. woedend geeft Ford de tante een pak slaag en poogt haar, zoals verwacht, het huis uit te werken. Weer gelukt ! Maar de vrouwen kunnen er niet genoeg van krijgen en hebben al een derde streek op het oog. Ze willen echter eerst aan hun mannen uitleggen om die laatste strafactie samen uit te voeren. Op straat, op een bijna duister toneel, wordt de tante belaagd door de vrienden van Ford en Slender. Ze moet hen de toekomst voorspellen, een grappig intermezzo en een gelegenheid voor Falstaff om zich te wreken op iedereen die betrokken is bij die hetze. Hij voorspelt namelijk elk van hen een afschuwelijke toekomst.

In Falstaffs kamer boven de wijnschenkerij maakt " de Duitse " opnieuw haar opwachting en ze brengt hem een uitnodiging van Mevr. Ford voor een tête-a-tête in het bos. Ze licht het toe, om middernacht duikt bij een bepaalde eik steeds weer de geest op met een hertengewei op het hoofd. Geen mens waagt zich daar. Falstaff en Mevr. Ford zullen  dus niet betrapt worden, mits hij zelf ook een gewei opzet. Hoewel Falstaff niet van plan is gehoor te geven aan die uitnodiging, herinnert hij zich maar al te goed dat bad in de Theems, en  zijn rug is nog bont en blauw van de vechtpartij, en hij geeft na enig aandringen toch toe. Broch informeert opnieuw hoe het met de verleiding van Mevr. Ford staat. Falstaff vertelt hem van het pak rammel dat hij in vrouwenkledij heeft gekregen, en onthult dat hij naar het bos is uitgenodigd. Broch biedt hem een hertengewei aan in bruikleen.

De laatste scèné speelt zich af in het bos van Windsor, midden op een open plek staat de bewuste eik. De beide paren, Betty en de andere bedienden sluipen dichterbij, en voordat de turbulente finale losbarst, houdt Mevr. Slender even stil en zingt een lied over de nacht van de jaloezie (aria:" Reca in amor la gelosia "). Mr. Ford verontschuldigt zich bij zijn vrouw voor zijn onterechte jaloezie. Allen hebben nu hetzelfde doel, namelijk de laatste streek. ( Finale: " Sieta gia qui ? ") 

 Rond middernacht verschijnt Falstaff met het hertengewei op zijn hoofd. Hij is zich heel bewust van de bespottelijke situatie maar neemt die op de kop toe om Mevr. Ford te kunnen veroveren. Bovendien komt niet alleen zij langs, maar ook Mevr. Slender, Falstaff is opgetogen, ieder krijgt haar eigen schouder. Een plotseling kabaal doet de vrouwen zogenaamd op de vlucht slaan, een groep geesten schiet het toneel op en creëert met fakkels een spookachtige sfeer. Om Falstaffs schuld of onschuld vast te kunnen stellen beveelt de " Koningin der Feeën( Mevr. Ford) een vuurproef. De vlam van de fakkels doet Falstaff pijn .... hij is dus schuldig. Iedereen danst nu om de eik en Falstaff heen en hij wordt bespot en geknepen. Uiteindelijk leggen ze hun maskers af. Falstaff beseft dat hij door zijn gretigheid verkeerd heeft gehandeld, hoe kon hij ook anders, en hij belooft nooit meer vreemde getrouwde vrouwen lastig te vallen. Mevr. Slender heeft nog een wijze raad voor hem, als hij dat inzicht niet zou onthouden, moet hij in de toekomst aan water, stok en vuur denken.

Basistekst naar DeAgostini operacollectie.

Een van de vroegste op DVD uitgebrachte uitvoeringen onder leiding van Arnold Östman met John Del Carlo als Falstaff.(1995)

Salieri heeft met een aantal grote librettisten van zijn tijd gewerkt zoals Boumarchain, Goldini, Da Ponte en Casti, voor zijn 37ste opera koos hij in 1799 echter Prospero Defranceschi, een relatief onbekende auteur die vooral voor de theaters in Wenen en Praag schreef en later nog twee libretti voor Salieri zou schrijven.

Salieri werd nog altijd sterk beïnvloed door de hervormingsopera's van zijn inspirator Christoph Wilibald Gluck, die streefde naar de uitdrukking van grote gevoelens en menselijke waarheden. Het libretto van Defranceschi bleef weliswaar dicht bij het werk van Shakespeare, enige recitatieven ontleende hij zelf woordelijk aan het origineel, maar de handeling dus ook de bezetting werd gereduceerd tot vijf personages en twee bijrollen.

De wereldpremière had plaats in Wenen in het " Kärthertortheater " op 3 januari 1799. Het was op slag een groot succes, en de meeste nummers werden op verzoek van het publiek herhaald. Ook in 1799 werd dit werk reeds opgevoerd in Dresden en Berlijn. Toch werd " Falstaff " tot aan 1802 maar 26 keer opgevoerd. Na de dood van Salieri in 1824 zou " Falstaff " op het repertoire van alle theaters verdwijnen en zeker na Verdi's " Falstaff " van 1893.

De herontdekking van dit werk volgde in 1961, in Sierra, tijdens het festival Settimana Musicale. In 1975 werd het werk ter gelegenheid  van de 150ste sterfdag van Salieri in Salzburg van onder het stof gehaald, en zou dit werk definitief aan herwaardering winnen. Ook de eerste plaatopnamen in 1985 droegen bij tot de  heropleving van Salieri's werk. Tegenwoordig is " Falstaff " de meest geproduceerde opera van Salieri, en werd opnieuw op het podium gebracht in Parma en Bordeaux in 1987, Drottingholm (1992), tijdens de Schwetzinger Festspiele (1995) de meeste bekende tot heden en uitgebracht op DVD, Milaan (1996), New York (1998), Kontour (2000), Rennes en Insbruck (2002) en terug in Wenen (2003). De Schwetzinger productie produceerde " Falstaff in co-productie met de Opern Köln, het Grand teatre del Liceu in Barcelona en diverse omroepen. Het festival staat bekend voor, en heeft naam gemaakt met authentieke ensceneringen van opera's uit de 17de - en 18de eeuw het was voor hen het ideale kader om de opera in het bijzonder rococotheater van het slot waar het festival wordt gehouden, te kunnen presenteren. Dirigent Arnold Östman stond aan het hoofd van het radio-symfonie orkest van Stutgart, dat weliswaar niet op authentieke historische instrumenten speelden, maar Salieri's muziek toch op passende , elegante wijze wist te interpreteren.

De herontdekking van Salieri.

Dat Salieri's werken lange tijd nauwelijks werden uitgevoerd, en in de koelkast zaten, heeft veel te maken met zijn minder gunstig imago, hij gold als de man die uiterst jaloers zou zijn geweest op Wolfgang Amadeus Mozart. Alexander Poeskins drama " Mozart und Salieri "(1831) op muziek gezet door Nikolai Rimski-Korfsiakov, en evenals Peter Shaffers toneelstuk " Amadeus " 1979 en de verfilming er van in 1984 van Milos Forman, droegen aan die misvatting bij. De herontdekking die pas in de jaren 60 van vorige eeuw werden ingezet en in 1975 een voorlopig hoogtepunt beleefde, werd in 2003 passend bekroond toen de beroemde mezzosopraan Cecilia Bartoli aria's van zijn hand op CD zette. Het album werd zo populair dat het zelfs de hitlijsten haalde. Naast Falstaff worden tegenwoordig ook nog andere werken van Salieri opgevoerd vb. " Tarare " ook tijdens de Schweitsinger festspiele (1988) , " Catilina " in Darmstadt (1994) , "Cublai gran Kan de Tartari " in Würzburg (1998), maar ook " Axur, re d'Ormus, il ricco  d'un giorno " in Salieri's geboorte stad Regano en later in Ausburg, en ook in 2006 " La cifra " in Keulen.

Het personage " Falstaff ".

William Shakespeare, creëerde de figuur van Sir John Falstaff voor zijn tweedelig koningsdrama " Henry IV " van 1597, zijn komedie " The merry wives of Windsor " (rond 1600) inspireerde nog talloze componisten zoals Peter Ritter (1794) en Karl Ditters von Dittershof (1796) tot hun Duitse singspiele, en zowel Salieri als Verdi componeerde een opera met de titel " Falstaff " in  1799 en 1893. Ook Otto Nicolai schreef daarop zijn enige succes " Die Lustigen Weiber von Windsor (1849) en Ralph Williams componeerde " Sir John in love " (1929). De naam  " Falstaff " werd daarmee synoniem voor snoever of levensgenieter. In de lage landen heb geen uitvoering kunnen vinden. 

Discografie en Cinégrafie.

1) 1961 onder Bruno Rigacci Italiaanse versie met het orkest van de Academia Musicale Chigiana, met Gino Becchi, Mafalda Micheluzzi, Carlo Franzini, Gino Orlandini, Annu Maria Rota, Teodoro Rovetta, Valeria Mariconda op Melodrama MEL 474 (2Lp's) 1986.

2) 1984 Duitse versie onder Tomas Pàl met het Salieri Chamber orkest. Met Josef Gregor, Maria Zempléni, Denès Gulyas, Istan Gati, Tomàs Crurja, Eva Vàmossy op Cd Hungoroton HCD 12798-12791 (3Cd's)

3) 2002 Italiaanse versie onder leiding van  Jean Claude Malgoire met het orkest " La Grande Ecurie et la Chambre de Roy, metb Pierre Yves Piecot, Alome Haller, Simon Edwards, Nigel Smidt, Hjördis Thébault, Raimond Spogis, op Dynamic CDS 405/1-2 (2Cd's).

4) 1995 de eerste op DVD onder Arnold Östman met het radio symfonie-orkest van Stuttgart met John De Carlo, Teresa Ringholz, Richard Croft, Dolores Ziegler, Jake Garner, carlos Feller en Dorla Brooks op DVD DéAgostini opera collectie n° 27.