August De Boeck (1865-1937) ten tijde van de première in Gent 1921.
foto: privécollectie

Lyrische komedie in vier bedrijven van August De Boeck.

Libretto van Max Hautier naar de roman van Eugène Demolder.

Inleiding.

Dit prachtige werk van August De Boeck(1865-1937) is ontstaan tijdens WO I op een oorspronkelijk Frans libretto geschreven door Max Hautier die een vrije toneel bewerking had gemaakt naar de roman van een Belgische schrijver Eugéne De Molder.

De librettist schrijft zelf " Op een avond in 1913, maakte ik aan De Boeck mijn voornemen bekend om voor hem een lyrische komedie te schrijven " La route d'Emeraude " Eugène  Demolder. Dit ontwerp zou volgens mij volkomen passen bij zijn krachtig, gezond en kleurrijk talent. Mijn voorstel beviel hem uitermate en terstond begonnen we een plan te bespreken. Met geestdrift zetten we ons aan het werk tot midden deze aangename en vruchtbare samenwerking, maar de oorlog brak uit. Ik werd onder de wapens geroepen, en het libretto dat ik aan de componist had bezorgd was onafgewerkt gebleven. Tijdens de oorlog had De Boeck met tussenpozen verder gewerkt aan zijn nieuwe opera.  Na de wapenstilstand zag ik eindelijk De Boeck terug en bracht ik hem op de hoogte van de vele wijzigingen die mijn libretto in tussen had ondergaan. Met nieuwe moed en een eindeloos geduld hernam de toondichter het werk ook al moest hij de compositie van menig geslaagd fragment totaal herbeginnen. Tijdens de onvergetelijke uren die we samen doorbrachten, zagen we het werk groeien en zijn definitieve vorm krijgen.

De orkestratie van de partituur had De Boeck uitgesteld. In de zomer van 1920 vernam hij dat " La route d'Emeraude " het volgende seizoen zou opgevoerd worden in de opera van  Gent en met koortsachtige haast werd het werk georkestreerd.

Op 25 februari 1921 ging de creatie door te Gent met in de hoofdrol de grootste Gentse diva ooit " Vina Bovy " zij zou " Francesca " creëren, zij stond aan het prille begin van haar loopbaan die ervoor zou zorgen dat ze een wereldster zou worden. Bij de première kreeg de Gentse opera de titel van " Koninklijke Gentse Opera " In  het zelfde  jaar voerde ook de toenmalige Franse Opera te Antwerpen het stuk op. In 1926 volgde een première in de Muntschouwburg te Brussel en tenslotte in 1933 werd het werk ook opgevoerd in de KVO onder een Nederlandse vertaling met als titel " Fransesca " door August L. Baeyens. Ook tijdens WO II zal het werk te Gent in het Nederlands gebracht worden.

Rolverdeling.                       Stem.                       Eerste Cast. 

 Lucas Barent ------------------------------------- tenor ------------------------------------- José Lesens

Dirk, leerling van Frans Krul -------------------- trial--------------------------------- Grossaux( Roselli)

Vade Barent --------------------------------------- bas --------------------------------------------- Delattre

Barbera, spaans zeeman ------------------------ bariton ----------------------- Leopold Van Der Goten

Frans Krul, meester schilder -------------------- bariton ----------------------- Leopold Van Der Goten

Van Oostervelde ---------------------------------------------------------------------------------------Tilly ---

Artz --------------------------------------------------------------------------------------------- Desmontiers--

J.Maan ---------------------------------------------------------------------------------------------- Verbeke --

Fransesca ----------------------------------------- lyrische sopraan ----------------------------- Vina Bovy

Moeder Barent ----------------------------------- sopraan ----------------------------- Beatrice Andriani 

Een oude visser ------------------------------------------------------------------------------------- Vielvoye

Een omroeper -------------------------------------------------------------------------------------- De Sutter

Plaats en tijd: Maasland de 17 de eeuw.

Synopsis.

Lucas, die als zoon van de molenaar Barent, onder de boeren van het Maasland leeft, voelt zich niet thuis in zijn omgeving. Hij streeft er naar om beroemd te worden en droomt er van om meester schilder te worden. Hij leidt noag al een turbulent bestaan in drank-en eetgelegenheden tijdens de kermissen en feestdagen. Hij wil dus schilder worden en zijn ouders zwichten met tegenzin voor de dromen van hun Lucas en hij gaat te leer bij Lucas Krul en maakt er kennis met het model Francesca een uitheemse schoonheid, van wie niemand weet hoe ze in Holland terecht kwam. In tegenstelling met Lucas is er bij Fransesca geen zweem van ideaal te bespeuren, alleen lichamelijk genot is voor haar belangrijk. Eens de spanning voorbij is, voor haar, en hoe ook de jonge Lucas met zijn kinderlijk entousiasme en zijn hartstochtelijk beleven van zijn eerste liefde, is dat voor haar van geen belang meer. Ongenadig verlaat ze hem: erger nog ze bespot hem vooralleer ze hem aan zijn lot overlaat en met een Spaans zeeman vertrekt. Ze volgt Barbera die zich naar zijn geboorteland Spanje terug keert. Hij neemt haar mee op een nieuw avontuur.

Als een gebroken man keert Lucas terug naar zijn ouderlijk huis. Maar hij zal zich aan de uitspraak van Rembrandt houden die in het tweedde bedrijf de moraal van het verhaal uitdrukt. " De mens is dan eerst groot, als zijn hart heeft gebloed , wanneer hij heeft bemind, geweend, gesmeekt in bittere smart, want een hart zingt maar goed als het van droefheid vergaat ".

Voortaan zal Lucas bij vader en moeder zijn leven slijten en zich geven voor zijn passie schilderkunst, door de dingen te schilderen uit zijn geboortestreek.

Was " Fransesca " vernieuwend voor Vlaanderen ?

" La Route d'Emeraude " is Boecks meest gespeelde opera geworden. De voornaamste oorzaak hiervan ligt in het feit dat het libretto, ondanks enkele zwakheden, beslist veel toneelmatiger is dan van zijn vroegere werken. In " Fransesca " bereikte bovendien de componist zijn volkomen rijpheid. De rijkdom van deze partituur is even verscheiden als boeiend . De Boeck wende hier het leitmotief-procédé aan, zoals we dat sinds Wagner kennen , zonder echter deze positieve techniek even stelselmatig als de Duitse meester toe te passen. naar stijl behoort " Francesca " doorgaans tot de post-romantiek alhoewel ook de impressionistische richting dikwijls duidelijk naar voor treedt, De Boeck was toch ook een  kind van zijn tijd en heeft dus wel duidelijk buitenlandse invloeden ondergaan zonder niet zijn eigen identiteit te verloochenen. Treffend voor De Boecks opmerkelijke persoonlijkheid is zijn rijke harmonisatie en zijn ongemeen weelderige melodievoering met haar soms scherpe kurven. Deze partituur is echt vooral merkwaardig om de diep menselijke tederheid die op menige plaats tot uiting komt een innigheid die nochtans nooit sentimenteel  aandoet en waarvan , mede door uiterlijk eenvoudige  schrijfwijze  een sterk emotieve zeggingskracht van uitgaat. Hieruit blijkt ontegensprekelijk dat de componist voor alles een fijnzinnige  gevoelsmens is geweest. Al de hogergenoemde voortreffelijke hoedanigheden van deze partituur doen het des te meer betreuren dat de orkestratie vaak de stempel draagt van de haast waarmee ze werd verwezenlijkt, dit is eigen aan een deadline.

Naast prachtig klinkende delen , met veel zin voor kleur geïstrumenteerd mist het orkest dikwijls de vereiste doorzichtigheid. Latere pogingen door verschillende dirigenten ondernomen om dit euvel te verhelpen, slagen daar maar slechts gedeeltelijk in.

Akt. 1 " Roeping ".

Het schuttersfeest waarmee het werk inzet was oorspronkelijk veel uitgebreider; Alhoewel muzikaal en scenisch zeer schilderachtig, werd dit toneel naderhand door de componist zelf ingekort daar het voor de eigenlijke handeling slechts als een entreé geldt. Een eerste hoogtepunt is het innig ontroerende  wiegelied van Lucas' moeder. De daarop volgende aria van Lucas vertoont rijke impressionistische  getinte orkestrale kleuren en neemt tevens een hoge lyrische  vlucht. De episode met de schilders is muzikaal zeer levendig uitgebeeld; Hier vormt de ballade van Dirk het centrale deel met het toneel waar Lucas van zijn ouders afscheid neemt, eindigt dit bedrijf in een serene stemming.

Akt. 2 " Liefde ".

Dit bedrijf zet in met een vrolijk liedje in volkstrant, waardoor meteen de levendige stemming in het atelier van Frans Krul  getekend wordt. Wanneer Lucas alleen is achtergebleven bezingt hij in vervoering zijn passie voor Fransesca de vrouw wier stralende schoonheid hem volkomen verblind heeft. De korte episode van Rembrandts bezoek wordt in het orkest met een zangerige en rustige voortschrijdende melodie onderlijnd. Plechtige akkoorden  weerklinken  als Rembrandt de betekenisvolle  woorden uitspreekt die als synthese zijn van de opera ( " De mens is dan eerst groot..... ") Met het magistrale liefdesduet tussen  Fransesca en Lucas  wordt het hoogtepunt bereikt van dit bedrijf en wellicht van de hele opera. Dit meesterlijk opgebouwde duet behoort tot het schoonste uit de Vlaamse muziekliteratuur van deze periode. De muziek is hier overstromend van een meeslepend en hartstochtelijk lyrisme en vormt een onafgebroken climax tot aan het slot van dit bedrijf.

Akt. 3 " Het lijden ".

Dit bedrijf is scenisch het meest bewogen. De handeling neemt er een dramatische wending met als ontknoping de breuk tussen Lucas en Fransesca en haar vertrek. Aangrijpend is de dialoog tussen Dirk en Lucas bij het begin. Wanneer Barbera en zijn rumoerige trawanten verschijnen, slaat plots de stemming om. Scenisch is dit toneel handig opgebouwd quasi gelijktijdig met het gesprek tussen Dirk en Fransesca verloopt het verhaal van de oude visser aan Barbera over Fransesca's verleden, terwijl tevens een groep luidruchtige  kaartspelers aan het geheel een kleurige noot  verleent. Ook in de muziek worden deze uiteenlopende stemmingen treffend weergegeven. Dan volgt de heerlijke aria waarin Fransesca de schoonheid haar land bezingt. Met het verschijnen van Lucas wordt deze aria brutaal afgebroken en ontstaat er in de muziek een stijgende dramatische spanning. Wanneer tenslotte Fransesca de jonge schilder voor immer verlaten heeft, weerklinken in  het orkest enkele flarden van thema's uit het liefdesduet, van het vorige bedrijf, als een weemoedige herinnering aan het voorbije geluk.

Akt. 4 " De opstanding ". 

Dit bedrijf is eigenlijk  de epiloog van het werk. De twee taferelen betekenen als 't ware de laatste étappe op de " Smaragdenweg of " La Route d'Emeraude " de weg die Lucas gevolgd had langs diepe teleurstellingen , naar een nieuw en gelouterd leven. De Boeck schreef voor het begin van dit bedrijf een muziek vol schrijnende dissonanten die treffend de wanhoop uitbeelden waaraan Lucas ten prooi is. Bijzonder mooi is vooral het slottoneel waaruit een aangrijpende  weemoed spreekt. Groot is het verdriet en de kommer geweest van de ouders om het lot van hun zoon , doch bij zijn terugkeer zal een Lucas door zijn diep ontroerde vader vergiffenis worden geschonken en de moeder de altijd alles begrijpende zal haar kind de lange betrachte rust brengen . Met de verheven melodie van het sublieme wiegenlied eindigt het werk.

Basistekst door Frits Celis. 

Historische uitvoeringen. 

De wereldpremière ging door te Gent op 25 februari 1921 met in  de hoofdrol de toen opkomende werelddiva Vina Bovy ze noemde toen nog Malvina Bovy zij vertolkte de rol van de eerste Fransesca, José Lesens debuteerde in de rol van Lucas, verder vinden we Beatrice Andriani als de moeder, Leopold Van der Goten was Rembrandt en Barbera, Edmond Gonzzé als Frans Krul de meesterschilder, Grossaux als Dirk, De Sutter als de vader, Van Oostervelde als Tilly, Desmoustiers als Artz, Verbeke als Maan, Vielvoye als een visser, onder de leiding van O.Roels en de regie van de componist August De Boeck. De Franse versie " La Route d'Emeraude " was goed voor zes voorstellingen en het was ter gelegenheid van die creatie dat de Gentse opera  de titel " Koninklijke opera " ontving. Dit duurde tot 1980 als de fusie er door kwam met Antwerpen die nu samen " Opera Ballet van Vlaanderen " vormen. 

Een eerste Nederlandse vertoning te Gent onder de naam " Fransesca " was op 27 februari 1953 met Irma De Keukelaire als Fransesca, Yola De Gruyter als de moeder en Jan Verbeek als Lucas, Jules De Mulder als Dirk, Peter Gottlieb als Rembrandt en Willy Bienvenu als de vader, onder leiding van Marc De Preter en regie van Karel Locufier ook goed voor 8 voorstellingen dus in Gent 13 voortellingen in het totaal. Kort na de wereldpremière te Gent ook te Brussel de Franse versie " La Route d'Emiraude " ook aan de Franse opera te Antwerpen kort na Gent en Brussel en vanaf 1933 ook aan de KVO in het Nederlands " Fransesca " het bleef er regelmatig op het repertoire met een herhaling in het speelseizoen 1959/60 nog onder de directie van Mina Bolotine, met Chris Scheffers als Lucas, Bert Roelants als Dirk, Maurice De Groote als de vader, Antoon Huysman als Barbera, Pieter Gottlieb als Rembrandt, Frans Meesters als Van Oostervelde, Pierra Lanni als Maan, Andrea Nevry als Fransesca, Marie Liétard als de moeder, Paul De Neef als de visser, John Geentjes als de kroeghouder en Jan Stroobants als de omroeper. Onder de leiding van dirigent Frits Celis en de regie door Lode Verstraeten.

Historische opnamen.

De foto's hieronder zijn historisch van de wereldpremiere 1922 deze van Leopold Van Der Goten, Edmon Gonzé en Delatre, zij creëerden hun rol in 1922. De foto van Vina Bovy is van 1921 uit " Madama Butterfly. Als historische opname heb  ik enkel het wiegenlied van de moeder van Lucas kunnen vinden gezongen door de Antwerpse sopraan Livine Mertens die in die periode zowel te Antwerpen , Brussel en op het einde van loopbaan te Gent zong de vermoedelijke opname tussen 1928 en 1930.

Daarom zijn de opnames die op Phaedra zijn gemaakt met de Belgische sopraan Liesbeth Devos en onder de leiding van Dirk Vermeulen in 2017 nu al legendarisch en historisch.