Mozart versus Salieri.

Een zangspel, in één akte door Wolfgang Amadeus Mozart. KV468

Op libretto van Johann Gottlieb Stefanie de Jonge.

Inleiding.

Het is een komedie in één akte op het libretto van Gottlieb Stephan, beter gekend onder de naam Stefanie der Jüngere, hij was ook tevens de librettist voor Mozarts opera " Die Entfürung aus dem Serail ". De nadruk licht bij " Der Schauspieldirektor " vooral op de gesproken dialogen toen de muziek gecomponeerd werd om hun toneelstukken op te smukken. Vandaar ook dat we de auteur als acteur terug vinden in de lijst van de vertolkers bij de première bij één van de vier gesproken rollen. 

De Keizer Josef II dacht een muzikale tweestrijd te laten doorgaan op het podium, op zijn zomerslot in de orangerie van Schönbrunn om zijn zuster Aartshertogin Marie Christine met haar echtgenoot die toen Goeverneur-generaal was van de toenmalige Nederlanden, te plezieren met een Lentefeest . Het was Josef II's bedoeling de twee rivalen, hofcomponist Antonio Salieri en de onafhankelijke componist Wolfgang Amadeus Mozart een muzikaal duel te laten uitvechten met hun muziek. Het Duitse zangspiel tegenover de Italiaanse opera, op het podium. Op 7 februari 1786 zou deze viering als een demonstratie dienen, bij de gelegenheid dat zijn zuster Marie Christine Wenen vanuit Brussel bezocht. De twee componisten kregen dus de opdracht om een korte opera in één akte te schrijven, waarbij de twee werken op twee afzonderlijke podia tegenover elkaar werden uitgevoerd. Van de keizerlijke winterresidentie  aan de Hofburg reisde het hof naar Schönbrunn in 41 prachtige koetsen, de stoet werd gadegeslagen door een grote menigte van Weense Burgers. Zoals passend bij een hofelijke gelegenheid, weerspiegelde de manier waarop de opera's werden uitgevoerd, het verschil in rang tussen de Hofkapelmeister (Hofdirigent en componist) Salieri en de onafhankelijke kunstenaar en buitenstaander Mozart. Mozarts werk werd uitgevoerd als een prelude (een inleidend voorspel) , gevolgd door Salieri 's aanbod, dat twee keer zolang en een enorm succes had. Mozart kreeg ongeveer 30 minuten en Salieri iets meer dan een uur.  Salieri verdiende dan ook 2 keer zoveel voor zijn werk als Mozart. Mozarts werk heette  " Der Schauspieldirektor " en stelde een auditie voor om de vertolkers te zoeken voor de volgende uitvoering van Salieri zijn Italiaanse opera, die heette " Prima La musica e poi le parole ". Het muzikaal gedeelte van Mozart duurt niet zo lang, hij leverde de muziek voor een ouverture, en slechts vier vocale nummers, een arietta, een rondo, een tercet en de slotzang. De gesproken dialogen waren toen een toespeling op bekende toneelstukken uit die tijd, zodat het libretto heden meestal volledig hertekend wordt, ook nu wordt nog altijd wel een link gelegd naar het werk van Salieri, maar ook naar ander muzikale theaterwerken van Mozart door een mix van fragmenten uit zijn " Toverfluit en Figaro's bruiloft, wat  voor het publiek wel een aangename belcanto avond wordt. Ook het orkest wordt dikwijls bezet als een kamerorkest dat ook meestal  speelt op historische instrumenten om de klankkleur van Mozarts en Salieri's tijd te benadrukken. 

Rolverdeling.                        Stem.                     Eerste Cast.

Frank, de directeur ------------------------- gesproken rol ------------ Johann Gottlieb Stephanie Jr.

Eiler, een bankier --------------------------- gesproken rol ----------------- Johann Frans Hieronimus

Buff, en buffo zanger ---------------------- bas -------------------------- Josef Weidmann Brockmann

Vogelzang een zanger ---------------------- tenor ------------------------------ Valentin Adamsberger 

Madam Herz zangeres ---------------------- sopraan ------------------------------------ Aloyiza Weber

Mej. Silberklang zangeres ----------------- sopraan ------------------------------- Caterina Cavalleiri

Mevr. Pheil, een actrice ------------------- gesproken rol --------------------- Anne Marie Stefhanie 

Herz, een acteur --------------------------- gesproken rol -------------------------------- Josef Lange

Mevr. Kroné, een actrice ------------------ gesproken rol ----------------------------- Johanna Sacco

Mevr Vogelzang, een actrice ------------- gesproken rol ------------------- Maria Anna Adamberger

Tijd en plaats: Wenen 18de eeuw.

De waarnemende directeur-regisseur Frank moet een nieuwe cast van acteurs samenstellen en omgaan met de eigenaardigheden en de rivaliteiten van de acteurs en zangers. Daarnaast wordt hij geconfronteerd met economische moeilijkheden, die uiteindelijk door de bankier Eiler kunnen overwonnen worden, mits de voorwaarde: een rol voot zijn minnares Madame Pheil. Frank gaat hiermee akkoord. De ene na de andere individuele artiesten treden nu op en tonen hun mogelijkheden en vaardigheden aan de directeur Frank. Terwijl de acteurs voorbeelden geven van bekende toneelstukken (heden kunnen die voorbeelden een mix van populaire opera's of operettes zijn, meestal gebruiken ze aria's uit andere werken van Mozart uit " De Toverfluit of uit zijn Figaro's bruiloft "), grijpt mevr. Herz dit aan om een zielig Arrietta op te voeren, terwijl Mej. Silberklang probeert te boeien met een rondo. Wanneer  het gesprek op de gage komt loopt de open competitie tussen de deelnemers uit de hand in een  terzet, ( " Ich bin der erste zänger ") , omdat niemand de andere speler een hoger salaris gunt. Frank dreigt immers het hele evenment af te blazen als de spelers er niet uitkomen. Het gevolg hiervan is dat Buff, nadat hij eerder tot de eerste buffo was benoemd, afstand doet van zijn positie binnen de groep. In de slotzang is iedereen het er over eens dat geen enkele artiest zich boven de andere mag stellen en dat het publiek met rust moet gelaten worden om te beslissen wie de beste is. Iedereen is nu gelijkwaardig.

Historische uitvoeringen.

Mozart en Salieri kregen dus een opdracht van de Keizer Josef II om voor het lentefeest dat zou doorgaan in  zijn zomerpaleis Schönbrunn, voor het amusement te zorgen, voor zijn zuster Aartshertogin Marie Christine en haar echtgenoot de Goeuverneur-generaal van de Nederlanden, die vanuit Brussel naar Wenen op bezoek kwamen. Het idee kwam van de Keizer zelf om er een muzikale wedstrijd van maken tussen het Duitse zangspiel en de Italiaanse opera. De première vond dus plaats op 7 februari 1786 in de orangerie van het paleis Schönbrunn in Wenen. Maar vooral vanwege de vele toespelingen van de inmiddels lang vergeten toneelstukken uit die tijd, is de dialoogtekst in de voorstellingen zeer tijdelijk en plaats gebonden en werd dit stuk maar sporadisch op het podium gezet. Ook Mozart zelf echtte er niet zoveel belang aan, en zo werd in de loop der tijden het libretto regelmatig herschreven, maar werd de muziek van Mozart wel gerespecteerd en behouden. Daarom ook kwam het werk  internationaal moeilijk op gang en vinden we pas een eerste opvoering aan het " St. James Theatre " in Londen op 30 mei 1857 maar liefst 66 jaar na Mozarts dood. De Amerikaanse première in het stad Theatre in New York had plaats op 9 november 1870 maar liefst 79 jaar na het overlijden van de componist.

Dus in de moderne tijd wordt de tekst meestal herschreven naar een hedendaagse omgeving, wat ook het geval was voor de productie van de "Santa Fe Opera " in 1914. Daar werden er Engelse dialogen geschreven en werden een mix van concert aria's en populaire aria's van theaterwerken van Mozart  gebruikt, een gewoonte die men nu nog altijd toepast over het algemeen uit zijn " Toverfluit en Figaro's bruiloft ", ook uit " die Entfürung aus dem Serail " worden er soms aria's geleend en toegevoegd aan de partituur . In de jaren 1920 werden er voor Parijs zelfs Franse dialogen geschreven. Ook de opname van 1966 van het " English Chamber Orchestra " onder André Previn werd een Engels libretto gebruikt. Vandaag wordt dit werk in de UK altijd in het Engels gebracht.

Dit werk werd dus zelden uitgevoerd en toch vind ik te Gent ook een eerste uitvoering, maar in het Nederlands, door het gasterende " Nederlandse kamerorkest " van Antwerpen onder de titel " de Theaterdirecteur ". Ik vind ook nog twee producties terug in augustus 2016 met " Opéra de Wallonie " tijdens het Festival de l'Eté Moson " , Collégiale Notre Damme " te Dinant met Jean-Louis Danvoy als de directeur Du Théâtre met Aurelie Moreels, Sarah Defrise, Xavier Flabat en Shadi Torey, met als titel " Mozart vs Salieri ( hier wordt terug de muzikale wedstrijd aan het keizerlijk hof geconstrueerd). En in ons coronatijdperk ook, aan de Munt te Brussel in februari 2021, hier hebben de regisseurs Michaël De Ciock en Fabrice Murga de teksten aangepast. De structuur van het werk hebben ze wel gerespecteerd. Alles staat onder leiding van Alain Altinogli, met Mieke De Groote, Achille Ridolfi, Dietrich Henschel, Lenneke Ruiten , Simona Satrova en de tenor Yves Saelens.

Discografie en Cinégrafie.

In het totaal zijn er nu 22 volledige opnamen geregistreerd op het internet.

1) 1944 onder Heirich Holreiser met het bayerische Staatsorkest met Elinor Junker-Giesen, Gertrude Callam, Richard Hilmen en Heorg Hann, op Black Disc Melodram MEL235. (Duitse versie).

2) 1965 onder André Rieu met de Wiener staatsoper met Mimi Coertse, Christa Deyler, Waldemar Kmentt, Jacques Villisch op LP Telefunken GMA85 (Duitse versie).

3) 1976 onder Eberhard Schoener met Mady Mesplé, Edda Moser, Nocolai Gedda en Klaus Hirte; Op Lp Emi Electra 1C065-30230. (Duitse versie)

4) 2006 op DVD onder Elizabeth Fuchs met de Junge Philharmonic Salzburg met Aleksandra Zomoiska, Evnorfia Metaxaki, Bernhard Berchold en Radu Cojocariu op DVD DG. 0734244 + samen met " Bastien und Bastienne " (Duitse versie).

Het muzikaal duel Mozart - Salieri

Een opera in één akte van Antonio Salieri

Libretto van Giovanni Battista Casti.

Inleiding.

Dit werk werd samen uitgevoerd op het lentefeest van 7 februari 1786, in opdracht van keizer Josef II in zijn zomerresidentie " Schönbrunn te Wenen. Deze opera " Prima la musica e poi le parole " (Eerst de muziek en dan de woorden ) werd benoemd als een " divertimento teatrale ". Dit werk werd ook opgevoerd  samen met het zingspiel " Die Schauspieldirektor " van Mozart. Dit was bedoeld als een demonstratie of muzikaal duel op het podium tussen Salieri de hofkappelmeister en de onafhankelijke componist Wolfgang Amadeus Mozart.

Rolverdeling.                        Stem.                      Eerste Cast.

Eleonora, een prima donna -------------------- sopraan -------------------------------- Nancy Storace 

De componist ------------------------------------- bas ---------------------------------- Stefano Mandini

Een dichter --------------------------------------- bas --------------------------------- Fransesco Benucci

Tonina, een komische zangeres --------------- sopraan -------------------------- Celestina Coltellini 

Plaats en tijd: 18de eeuw Wenen.

Synopsis.

Graaf Opizio contracteert een nieuwe opera die moet op vierdagen klaar zijn. De componist heeft de partituur reeds klaar, maar de librettist of dichter moet er nog een tekst op verzinnen. De librettist neemt zijn toevlucht tot eerder geschreven verzen om die aan te passen voor de nieuwe muziek. De dichter wordt echter onderbroken wanneer Eleonara, de primadonna die is ingehuurd door de graaf, binnen komt om een voorbeeld van haar vocale kunstenaarschap te laten horen. Samen met de maestro speelt ze een scéne uit Giuseppe Sarti's " Giulio Sabino " die ontaardt in een groteske parodie. Eleonora vertrekt nu en de componist en dichter worstelen nog altijd om een juiste tekst te verzinnen. Nu komt Tonina binnen en wenst kennis te maken met het personage van haar rol, dat een ware parodie wordt voor een opera-buffo. Ze verzinnen algauw een vocaal nummer voor haar. Het komt nu tot een ruzie tussen Eleonora en Tonina wie die aria moet gaan zingen. De componist slaagd er in de twee dames te kalmeren, door ze die aria samen te laten zingen, ze berijken dus een compromie tussen opera seria- en buffo-stijlen, waardoor ze zich verzoenen.

Discografie.

Dit is een werk dat weinig werd opgevoerd en het dus ook moeilijk om er een audio van te vinden, het is maar de laatste deccenia de mode om dit werk terug samen met " Die Sauspieldirektor " van Mozart op de planken te brengen. Daarom ook zijn er maar drie volledige opnamen te vinden op het internet.

1) 1986 onder Domenco Sanfilippo met de " Camera della Filarmonica della Boemia del Nord " met Maria Casula, Graziano Polidori, Giorgio Gatti, en Kate Gambrucci op CD. Bongiovanni Kat: GB20663/4-2

2) 1987 onder Nikolaus Harnoncourt met het Koninklijk Concertgebouw orkest met Robert Holl, Thomas Hampson, Julia Hamari ook op CD: Teldec Kat: 8 43336

3) 2002 ook onder Nikolaus Harnoncourt met de Concentus Musicus Wien met Melba Ramos, Manfred Hemm, Oliver Windmer en Eva Mei,  op CD Belvedere Kat: 08035.