" Rigoletto " Corneill Macneil en Reri Grist en Nicolai Gedda als Mantua. (1968)

Opera van Verdi in drie akten en vier tonelen.

Libretto van Francesco Maria Piave, naar een toneelstuk van Victor Hugo.

" Le roi s'amuse "

Inleiding.

Verdi zou tussen 1850 en 1853 zijn groot drieluik componeren. Drie van zijn populairste en beroemdste werken vinden in die periode de weg naar het podium en zullen er nooit meer van verdwijnen. Het eerste werk wordt " Rigoletto " . Door terug moeilijkheden met de censuurcommissie zou het meer dan een jaar duren voor hij aan de première zou kunnen beginnen denken. Tegen 5 februari 1851 was zijn werk voltooid en werd de première gepland in Venetië voor 11 maart 1851. Later in 1853 zouden dan " Il Trovatore " en " la Traviata " volgen. 

Rolverdeling.                                 Stem.               Eerste Cast.

Hertog van Mantua -------------------- tenor ----------------- Raffael Mirate

Rigoletto hofnar----------------------- bariton ----------------- Felice Varesi

Gilda zijn dochter ------------------- sopraan ------------- Teresa Brambilla

Giovanna haar oppasster --------- comprimario ---------------- Laura Saini

Sparafucile huurmoordenaar ----------- bas ------------------- Paolo Danini

Maddalena zijn zuster ------------- Alt of mezzo -------- Annetta Casaloni

Graaf Monterone ------------------------ Bas ------------------Feliciano Ponz

Marullo hoveling -------------------- bariton ------- Francesco De Kunnerth

Graaf Ceprano hoveling ---------------- bas  ----------------- Andrea Bellini

Matteo Borsa hoveling --------- tenor comprimario -------  Angelo Zuliani

Gravin Ceprano  -------------------- comprimario ----------- Liugia Morselli

Page ------------------------------------  comprimario  ------------------------- ??????? 

Tijd: 16° eeuw.

Plaats: Mantua .

Akt.1

1° Toneel: een balzaal in het paleis van de hertog Mantua.

Na een kort voorspel weerklinkt er dansmuziek op het toneel. De hertog vertelt en zingt over het leven van plezier met zoveel mogelijk vrouwen. in zijn korte (aria: Questa o quella).

Hij vertelt aan zijn vertrouweling Borsa dat hij in de stad een meisje ontmoet heeft dat zijn interesse heeft opgewekt. Hij onderstreept zijn lichtzinnige levenshouding door een flirt te beginnen met gravin Ceprano, zelfs waar haar echtgenoot bij staat. De hofnar Rigoletto maakt er zelfs schunnige opmerkingen over. De hofdichter Marullo komt met het nieuws dat hij ontdekt heeft dat Rigoletto in de stad een lief zou hebben , dat hij regelmatig bezoekt. De feestvreugde wordt verstoord door het optreden van graaf Monterone, wiens dochter door de hertog van Mantua zou onteerd zijn . Rigoletto drijft er de spot mee. Monterona vervloekt allen en in het bijzonder Rigoletto die daar zwaar van onder de indruk is. Monterone wordt gevangen genomen en weggeleid.

2° Toneel: voor Rigoletto's huis in Mantua.

De tuin is door een muur gescheiden van de straat. Rigoletto blijkt geen lief te hebben, maar een dochter Gilda. Het is Gilda die door de hovelingen als zijn geliefde werd aanzien. Terwijl Rigoletto loopt na te denken over de vloek van Monterone wordt hij aangesproken door een sinistere figuur Sparafucile (duet: Signor ,va nou bo niente) . Ook hij heeft Gilda als het lief van Rigoletto aanzien, en ziet in de nar een potentiële klant. Rigoletto wijst hem af, maar informeert wel eerst naar zijn prijs als zijn slachtoffer een grote heer mocht zijn, en hij tracht zich ook zijn adres in te prenten. Nadat Sparafucile zich op een lang aangehouden " F " verwijderd heeft, zingt Rigoletto zijn beroemde monoloog (Pari siamo.) .Eigenlijk zijn ze gelijk: hij is de moordenaar met de scherpe tong. De gedachte aan Monterones vloek laat hem niet met rust.

Nadat hij zijn tuin is binnen gegaan komt Gilda hem tegemoet. Zij vraagt hem wie ze eigenlijk zijn , maar krijgt alleen te horen dat haar moeder vroeg gestorven is en een bijzonder goede en mooie vrouw was. Op zijn beurt vraagt Rigoletto of zij wel zijn bevel om niet alleen uit te gaan goed opvolgt. (duet: Deh non parlare al misero) . Hij roept zijn oppasster Giovanna , die hem verzekert dat zij een goede chaperonne is en dat zij alleen maar naar de kerk gaan. Zij is echter omgekocht door de hertog van Mantua, die van de gelegenheid gebruik maakt om de tuin binnen te sluipen. Rigoletto drukt haar op het hart goed op te passen ( duet: Al veglia o donna questo lior ) en vertrekt. De hertog komt nu te voorschijn, verkleed als een student. Hij maakt Gilda het hof ( duet: E il sol dell'anima) en maakt zich bekend als Gualtier Malde. Giovanna komt onraad melden , zodat hij overhaast moet vertrekken echter niet zonder het duet met een stretta te beëindigen. (Addio, addio, speranza ed anima.) Het is echter vals alarm want er komt niemand. Gilda heeft tijd om over haar geliefde te mijmeren en zingt hier haar coloratuuraria: ( caro nome che il miocor) zij gaat terug naar binnen . Ze wordt echter bespied door de hovelingen Borsa, Marullo en Ceprano, die gekomen zijn om haar te schaken. Zij worden verhinderd door de onverwachte thuiskomst van Rigoletto. In het duister lukt het hen hem om de tuin te leiden. Zij geven voor gravin Ceprano te willen ontvoeren en vragen hem mee te werken. Hij moet echter een masker voor hebben die een blinddoek blijkt te zijn. Iets wat Rigoletto niet merkt door de duisternis. Na enkele malen te zijn rondgedraaid, zetten ze hem voor zijn eigen muur die ze beklimmen. Even later, na het koortje (Zitti, zitti ) wordt Gilda over de muur gehesen . Haar kreten in de verte wekken Rigoletto's argwaan . Hij rukt de blinddoek van de ogen en bemerkt wat er gebeurd is. De vloek van Monterone werd waarheid.

Akt. 2

3°Toneel: een antichambre in het kasteel van de hertog.

Hertog Mantua, teruggekomen van Giovanna, heeft gehoord dat Gilda ontvoerd is en hij beklaagt zich in zijn recitatief en aria: (Ella mi fu rapita - en - Parmi veder le lagrime ) dat zijn geliefde hem ontnomen is.De hovelingen komen hem echter uit zijn droom helpen. Zij vertellen hem hun avontuur in het koor :( scorrendo uniti) , en de hertog komt tot de conclusie dat ze hem Gilda in de handen gespeeld hebben. Na de cabaletta: ( Posent amor) snelt hij zijn appartementen binnen.

Rigoletto komt nu op in zijn narrenkostuum , pogend iets over zijn dochter te vernemen. Al zijn strikvragen worden door de hovelingen gepareerd, tot er een page binnen komt die verklaart dat de hertog niet mag gestoord worden. Rigoletto maakt onmiddellijk zijn gevolgtrekkingen, de vervloekingen en smeekbeden kunnen de hovelingen niet overtuigen om hem toegang te verschaffen.( aria: Cortigiani , vil razza dannato). Het is niet nodig want Gilda komt zelf buiten in nachtgewaad. Na de hovelingen te hebben weggestuurd , hebben vader en dochter een gesprek, waarin Gilda het trieste verhaal doet van haar ontvoering in het duet: (Tutti la festa al tempio) en Rigoletto haar probeert te troosten in het duet: ( Piangi, piangi, fanciulla). Zijn minnelijke stemming slaat om als Monterone in de zaal wordt voorgeleid op weg naar zijn terechtstelling en deze het portret van de hertog een laatste vloek toe slingert. Rigoletto roept hem na dat hij een wreker zal hebben en zweert wraak te nemen op de hertog in zijn duet: ( Si vendetta tremenda vendetta) .

Akt. 3

4° Toneel : het huisje van Sparafucile, buiten Mantua.

Het toneel is in twee verdeeld: links het interieur en kamer in het huisje van Sparafucile en rechts buiten het huis. Rigoletto heeft Gilda meegebracht om haar de echte bedoelingen van de hertog te laten zien. Zij ziet nu de hertog, verkleed als een officier, die het hof maakt aan Sparafuciles zuster Maddalena, hij zingt hier zijn beroemde aria: ( La donna e mobile) dan volgt het grote quartet: ( Bella figlia dell'amore) tussen de hertog, Maddalena binnen en Gilda met Rigoletto buiten. Rigoletto stuurt zijn dochter terug, zegt dat ze zich als jonge page moet verkleden en zo naar Verona vluchten. Hij spreekt nadien met Sparafucile de laatste details af voor de moord op de officier die bij hem binnen zit. Een opkomende storm doet de hertog beslissen bij Sparafucile te blijven logeren. Maddalena probeert nog te verhinderen omdat zij op de officier verliefd aan het worden is. Waarom vermoord je die bultenaar niet ? Met verontwaardiging wijst Sparafucile dit verraad af. Toch weet ze het gedaan te krijgen om iemand anders te vermoorden nog voor het krieken van de dag. Hij zal de eerste die komt aankloppen vermoorden en deze  de plaats laten innemen van het voorgestelde slachtoffer. Gilda als page verkleed, heeft het gesprek tussen broer en zus afgeluisterd en zal zich voor haar geliefde opofferen. Onder hevig stormweer klopt ze aan  bij Sparafucile en wordt neergestoken door de huurmoordenaar.

Als de storm geluwd, is komt Rigoletto het slachtoffer ophalen , dat hem overhandigd wordt in een zak. Hij zal het lijk zelf in de rivier gaan dumpen. Als hij het slachtoffer wil wegdragen hoort hij plots de stem van de hertog die zijn lijflied: ( La donna e mobile) opnieuw zingt. Rigoletto opent verschrikt de zak en vindt daarin zijn stervende dochter terug. Zij vraagt vergiffenis voor haar en haar geliefde in het duet: (Lana in cielo) .Zij sterft in de armen van haar vader en Rigoletto zakt als een gebroken man in elkaar. Voor hem is de vloek van Monterone in vervulling gegaan.

Het is lang een traditie geweest om dit laatste duet weg te laten vooral in Frankrijk en Duitsland , dit is echter een onverdedigbare verminking van Verdi's werk. Gelukkig is dit op heden geen traditie meer.

Historisch overzicht.

Moelijke start.

Midden de 19° eeuw was Verdi al een gerenommeerd componist in Italië. Tussen 1839 en 1849 had hij toch al 16 opera's gecomponeerd echter met wisselend succes. De belangrijkste waren " Nabucco " (1842) " Ernani " (1844) " Maccbeth " (1847) " Luisa Miller " (1849) en na Aroldo" vond Verdi dat zijn studieproces lang genoeg geduurd had, hij wilde iets groots creëren. Hij greep de kans toen hij in 1850 een opdracht kreeg vanuit Venetië om iets speciaals te maken. Verdi nam terug zijn vriend librettist Francesco Maria Piave onder de arm die reeds 5 opera's voor Verdi van tekst had voorzien.

Het toneelstuk van Victor Hugo " Le roi s'amuse " zou als leidraad dienen. Piave was een specialist in het reduceren van dialogen tot de essentie, waardoor Verdi een brede muzikale vrijheid kreeg om een groot meesterwerk te scheppen. 

Verdi zou tussen 1850 en 1853 zijn groot drieluik " Rigoletto " , " Il Trovatore " en " La Traviata " realiseren. " Rigoletto " is dus Verdi's eerste geniale werk, met als uitgangspunt " le roi s'amuse ". Gedurende bijna heel zijn carrière ondervond Verdi problemen met de censuur, maar zelden zo erg als bij " Rigoletto ". Een opera naar een werk van Victor Hugo lag niet al te hoog  in de populariteit.

De censor in het door Oostenrijk bezette Venetië had enorm veel moeite met een losbandige Franse koning die de dochter van zijn gebochelde hofnar verleidt. De dochter offert zich dan op om haar geliefde te redden uit de handen van een huurmoordenaar, waarna haar lichaam in een zak over het podium wordt gesleept, om uiteindelijk door haar vader te worden gedumpt in de rivier. Het kostte veel onderhandelngen om uiteindelijk tot een compromis te komen, die er in bestond de Franse koning " Frans I " te vervangen door een anonieme hertog Mantua . Verdi zag de hofnar " Rigoletto " als een Shakespeareaans personage, een genadeloze spottende demon, die ook een liefhebbende vader kan zijn. In deze opera liet Vedi zich weinig in met de operaconventies. Er is maar één conventionele aria. Het plot ontwikkelt zich eerder via een reeks duetten. Hier sloot Verdi zijn eigelijke jonge experimentele studieperiode af. Vanaf dat moment zou hij eigen onderwerpen uitkiezen en de tijd nemen om de juiste kleur en muzikalteit te verwezenlijken.

Muzikaal.

Met dit werk heeft Verdi een grote stap gezet naar de volmaaktheid en werkelijkheid. Hij heeft een link gelegd tussen de belcanto-opera en het begin van het Italiaanse muziekdrama. Wel zijn er nog op zichzelf losstaande effecten en melodieën waarin het idee achterstaat bij de zingbaarheid, maar daartegenover staat een overvloed van grote momenten in een boeiende uitwerking; het is niet mogelijk het aantal hoogtepunten te tellen in zijn partituur. Verdi heeft de liefhebbers van het muziektheater niet minder dan drie uitzonderlijke hoofdrollen bezorgd. " Rigoletto " een prachtige rol voor een karakterspeler met een machtige stem, de typische donker gekleurde Verdibariton is geboren. Daartegenover " Gilda " een rol waarin de coloratuursopranen kunnen uitblinken, alhoewel lyrische sopranen    met een gemakkelijke hoogte meer geschikt zijn om een gevoelig personage gestalte te geven . " De hertog van Mantua " is de zuivere belcanto tenor van het hoogste niveau die niet alleen grote aria's moet kunnen zingen, maar ook in het machtige kwartet de zangpartij moet kunnen beheersen. Tot de tenorpartituur behoort de beroemde aria " La donna e mibile " die zo het karakteristieke trekje aan het personage heeft gegeven.

Verdi wist dat deze eenvoudige in het gehoor liggende melodie door iedereen dadelijk zou worden nagezongen. Daarom hield hij de muziek geheim tot enkele dagen voor de première. Eerst toen zong hij de aria voor aan een reeds nerveus geworden tenor ( Rafaele Mirate) . De uitwerking op het publiek was grandioos en sensationeel.

Historische uitvoeringen.

Jaren lang lag het idee te broeden bij Verdi om het drama van Victor Hugo  te bewerken tot een opera. De opdracht van het Theatro Fenice te Venetië, waar hij in 1844 met zijn " Ernani " zoveel succes had geoogst, was voor hem in 1850 een geschenk uit de hemel en dus een uitgelezen moment iets groots te creëren. Toen zijn opera voltooid was, stuitte hij  op moeilijkheden met de Oosterijkse censoren, maar door een aanpassing van zijn personages en vooral van het hoofdpersonage de Franse koning " Frans I " te vervangen door de neutrale en onbekende hertog van Mantua, waren de moeilijkheden vlug van de baan, waardoor de premiére op 11 maart 1851 toch kon doorgaan. Van toen af veroverde deze in veertig dagen gecomponeerde opera de hele wereld.

Felice Varesi die in 1847 ook de eerste " Macbeth " had gecreëerd kreeg de rol van Rigoletto. Voor Gilda werd de sopraan Teresa Brambilla (de latere vrouw van Poncielli) gekozen. De tenorrol van Mantua was voor Rafaele Mirate. Hij zou de rol 193 keer vertolken. De opera was een dusdanig succes dat er twee jaar later al een uitvoering volgde in The Covent Garden met Ronconi in de titelrol. In 1855 was er al een eerste opvoering in Amerika aan de Academy of Music te New York met Adelina Patti's halfbroer Ettore Barili in de titelrol en haar oudste zuster Amalia Patti als Maddelena.

Al vlug waren over heel Europa nieuwe premières van deze opera. Zo ook was in Nederland Rigoletto een geliefde opera die door alle gezelschappen werd uitgevoerd. Bij de oude Nederlandse opera was Orelio de eerste onvergetelijke hofnar met Cato Engelen-Sewing als dochter Gilda.

Ook in België onder andere in de Munt te Brussel beleefde de opera grote uitvoeringen met Henri Albers, Eduard Rouard als " Rigoletto " en als " Gilda " , Nellie Melba , Vina Bovy , en Clara Clairbert . In Gent had de eerste opvoering plaats op 10 december 1862 in het Frans gezongen met in de titelrol Carman, eigenlijk Sébastien  Carmanne die te Gent zong van 1854 tot 1868, Gilda werd vertolkt door Mayer-Boulart en Mantua door André Tallon. De eerste Italiaanse voorstelling zou 7 jaar later het levenslicht zien op 31 januari 1869 met G.Mendioroz als Rigoletto, Maria Calisto als Gilda en Luigi Piccioli als  Mantua. Tot heden goed voor 267 voorstellingen waarvan 184 in het Frans en 83 in het Italiaans. Het is onbegonnen werk om alle grote internationale vedetten op te sommen die in deze opera triomfen vierden. Iedere coloratuursopraan heeft Gilda gezongen, iedere tenor Mantua en iedere Bariton Rigoletto.

Historische Opnames. 

Een volledige discografie is onmogelijk te geven, er bestaan momenteel 190 volledige opnames. De eerste is van 1910 en het aantal losse fragmenten is niet te tellen. Ik zal er drie bespreken waarvan ik denk dat ze enigszins historische waarde hebben en waarbij de muzikale prestatie van de zangers optimaal is.

1 ) De vroegste volledige opname van " Rigoletto " in het Italiaans gezongen met in de              hoofdrollen Ramon Blanchart als Rigoletto, Eugeni Bronskaya als Gilda, Florentio                  Constantini als Mantua en als  Maddalena Bettina Freeman . Dirigent is onbekend. Black        Disc - Amerikaanse Columbia S5037 tot S5063 en A5180 tot A51217 78/tr. of Compact Disk:       aria opname 1026 ( 1 CD) 1999 zijn hoogetpunten.

2) 1967 onder de leiding van Francesco Milinari-Pradelli met Cornell MacNeil als Rigoletto,        Reri Grist als Gilda en Nicolai Gedda als Mantua. Koor en orkest Theatro dell' Opera             Roma. Black Disc. HMV Angel series SAM 204-206+ (3 LP's).

3) Een derde opname , nu op DVD uit de 21° eeuw een bijzonder mooie klassieke                    voorstelling in een uitmuntende regie van David McVicar, de muzikale leiding Edward        Downes, van 2001. Met als Rigoletto Paola Gavanelli, Christine Schäfer als Gilda en Marcelo    Alvarez als hertog Mantua. Audio CD: Celestial Audio CZ 406( 2CD's) en op DVD -BBC/opus      Arte Media OA0829D (2002).

4) Een productie  aan de opera van Dresden 2008 onder de leiding van Fabio Luisi met Juan Diego Flores als hertog Mantua , Diana Damrau is Gilda en Zeljko Lucic als Rigoletto. https://www.youtube.com/watch?v=Nj1cmYKTGHM  Met deze link kan je rechtstreeks kijken op You-Tube compleet opera.

Opmerking: Een volledige Verdi discografie vind je op het internet onder                                              https://www.operadis-opera-discography.org.uk/ 

            De historische foto's van de eerste Franse en Italiaanse cast vind je terug in het       fotoalbum 19° eeuw Diva's Gent.  

Operafilm " Rigoletto ".

Rolverdeling: Rigoletto - Ingvar Xixell.

                   Gilda - Edita Gruberova .

                   Mantua - Luciano Pavarotti.

Orkest Wienerphilharmoniker - Dirigent. Riccardo Chailly

Koormeester- Norberth Balatsch

Regie- Jean Pierre Ponnelle 

Blu-ray DVD - Deutsche Grammophon 00400735038

https://www.youtube.com/watch?v=fYDI6MWkCW8  

Deze operaprent van 1982 is een mooie uitvoering en niet theatraal, dus met binnen- en buitenopnamen. De muzikale prestaties van de zangers zijn goed, Luciano Pavarotti levert een topprestatie zowel muzikaal als fysiek hij was toen nog in topvorm. De vertolking van Rigoletto, de hofnar, door de Zweedse bariton Ingvar Wixell is prachtig geacteerd en de klankkleur van zijn stem is wel typisch voor een verdibariton: donker in de lage regionen en krachtig met een gemakkelijke hoogte. Alleen is zijn stem in het duet, ( Si vendetta, tremeda vendetta .) aan het einde van de 2° akte iets te zwak.  De acteerprestatie is top maar zijn stem mocht wat meer kracht vertonen. Dit bewijst nogmaals dat acteren en zingen samen zéér moeilijk is. De verschijning en de prestatie van Edita Gruberova mag ook gezien en gehoord worden, alhoewel ik voor de rol van Gilda liever een wat gevoeliger sopraan hoor.

Het enige minpuntje in deze productie is de rol van Monterone die ook gezongen wordt door Wixell, daar was een echte bas beter op zijn plaats geweest

Het orkest de Wiener Philharmoniker wordt goed onder controle gehouden door de dirigent Riccardo Chally en de koormeester leverd met zijn Wiener staatsoperakoor een puike prestatie. Een prachtige pagage vind ik op het einde van de 1°akte het sordino-koortje (zitti,zitti ...) en ook in de tweede akte het verdwijnen van de hovelingen na de Rigoletto aria ( Cortigiani....) . De regie wisselt regelmatig af met binnen- en buitenbeelden zonder te overdrijven in de effecten. De scène van de balzaal aan het begin van de opera is overweldigend.

Dus al bij al een genietbare film nu ook al meer dan dertig jaar oud. 

Opmerking: als studiebron werdt ook het programmaboek van "De Vlaamsche Opera " geraadpleegd van het speelseizoen 97-98 van de  opera " Rigoletto "  voor de rubriek Victor Hugo. " Voor een volkse  en kleurijkepoëzie.