Nicolai Rimski-Korssakow (1844-1908)

Opera éénakter in Twee tonelen van Nikolai Rimski-Korssakow 

Libretto naar het toneelstuk van Aleksandr Poeshkin (1830)

Inleiding.

Deze korte opera van ongeveer een veertig minuten, was eigenlijk een experiment van Rimski-Korssakow. Na zijn sprookjes opera vol folklore, bonte kleuren en fleurigheid, keerde hij hier terug naar de idealen van Dargomishky en Moessorgsky van dramatische waarheid. Vandaar dat hij het experiment aanging de dramatische scéne van Pushkin woordelijk op muziek te zetten. Hij deed dit op geniale wijze. Mozart en Salieri spreken muzikaal twee geheel verschillende talen, en dit is consequent doorgevoerd. De muziek in recitatiefstijl, volgt het woord en iedere nuance ervan nauwkeurig. Wat de inhoud van het Pushkins drama betreft, nadat men bijna een eeuw lang gelachen heeft over de verdenking dat Salieri, Mozart zou hebben vergiftigd, hebben moderne fysiologen die Mozarts ziekte verschijnselen zorgvuldig hebben bestudeerd, verklaart dat dit geenszins tot de onmogelijkheden behoort. Mozarts ziekteverschijnselen wijzen wel degelijk op langzame vergiftiging .

Rolverdeling.                      Stem.                        Eerste cast.

Mozart ------------------------------------------- tenor -------------------------------------- Vasili Shkafer

Salieri -------------------------------------------- bas ------------------------------------ Feodor Chaliapin

Blinde violist ----------------------------------- Stomme rol -------------------------------- ????? ---------

Plaats en tijd: Wenen 1791. 

Eerste toneel: " Salieri's kamer. "

Salieri zingt een monolaag over zijn artistieke loopbaan. Langzaam is hij beroemd geworden, en nooit heeft hij iemand benijd, zelfs geen Gluck of Rossini. Maar hij bekent bij zichzelf dat hij wel jaloers is op Mozart, te meer dat hij diens losbandige vrijheid niet kan begrijpen. Hij vindt het onredelijk dat de natuur een zo groot genie gegeven heeft aan een zo lichtzinnig mens. Mozart komt hem bezoeken en brengt een blinde violist mee die hij in een kroeg heeft horen spelen. Die geeft zijn versie ten horen van Zerlina's aria uit " Don Giovanni "( met veel gekras en valse noten) , waarover Mozart zich vrolijk maakt. Salieri ziet er evenmin de humor van in als wij, en laat dat duidelijk merken. Als de muzikant is weggestuurd zegt Mozart dat hij en passant nog even iets gecomponeerd heeft. Hij gaat aan de piano zitten en speelt die compositie (die van Rimski-Korssakow is, maar die is zo bedriegelijk is nagebootst dat iedereen het voor een onbekend pianowerkje van Mozart  aanziet). Salieri is er zo door ontroerd, dat hij Mozart uitnodigt om te dineren in de " Gouden Leeuw " Mozart gaat zijn vrouw zeggen niet met het eten te wachten , terwijl Salieri  voorbereidingen treft om zijn rivaal te vergiftigen. Hij is van mening dat Mozart verder alleen nog maar zijn genie te grabbel kan gooien. Het is veel beter dat hij op het hoogtepunt van zijn scheppingskracht sterft.

Tweede toneel: " In de Gouden Leeuw ".

Tijdens het souper zegt Mozart dat hij aan een Requiem werkt,  en hij vertelt dat dit hem besteld werd door een geheimzinnige in het zwart geklede vreemdeling. Salieri tracht hem wat op te vrolijken door hem iets voor te lezen uit " Les Nozze di Figaro ". Hij zegt gehoord te hebben dat Beaumarschais een giftmenger was. Mozart antwoordt dat genie en misdaad niet samen kunnen gaan. Ongemerkt schenkt Salieri vergif in Mozarts wijnglas, die dit ledigt. Hij gaat dan naar de piano en speelt de openingsmaten van zijn requiem. Waarnaar Salieri met ontroering en ontzag luistert. Plotseling breekt Mozart af en zegt zich niet wel te voelen. Hij gaat heen. Salieri blijft achter, ten prooi van wroeging, heeft hij wel goed gehandeld ? 

Historische uitvoeringen.

De eerste uitvoering  had plaats op 7 december 1898 in het Soladovinkov theater in Moskou, met Chaliapin als Salieri en Vassili Shkafer  als Mozart onder de leiding van Losi Truffi: Chaliapin hield het werk lang in ere en heeft het meerdere malen opgevoerd in Parijs en Londen. Hij plaatste het dan in een spectacle coupé ! In Londen werd het de eerste keer opgevoerd op 11 oktober 1927, ook met Chaliapin als Salieri. Terwijl de eerste Amerikaanse productie plaats vond in Forrest park, Pensylvennia in 1933. In 1957 werd het werk opgevoerd aan de Brusselse Muntschouwburg met Huc-Santana als Salieri en Jean Mascor als Mozart. Hier had men gezorgd voor een nieuw slot, waar Salieri in een visioen Mozart op zijn sterfbed  een deel van zijn Requiem ziet dirigeren. Het spreekt van zelf dat deze verandering tegen de geest van Pushkin en Rimski-Korssakow indruist.

In 1982 werd het in het Duits gebracht in Dresden met de " Dresdener staatskapelle " en het Leipzig radiokoor onder de leiding  van Marek Janowski met Peter Schreier als Mozart en Theo Adam als Salieri. Een  recente Britse revival vond plaats in augustus 2016 op het Grimebom Festival in het Arcola theater in Londen. Op Youtube zijn er verschillende versies te zien heel goede- en ook minder goede uitvoeringen.

Er is een mooie versie beschikbaar op VHS video van 1981 aan het Bolsoi Theater van Moskou met Alexei Maslennikov als Mozart en Artur Eizen als Salierie onder leiding van Ruben Vartanion.

Discografie en Cinégrafie.

In totaal heb ik 12 complete opnamen gevonden , maar geen enkele met Feodor Chaliapin zelfs geen fragmenten. Op DVD heb ik er ook geen kunnen vastleggen.

1) 1947 een Russische versie onder Samuil A. Samosud, met Sergei Lemeshev als Mozart en Aleksondr Stepanovich als Salieri, op Black disc. Melodia D01928/8 (1Lp). ook op compact disc: Dante LYS 341 (1Cd 1998).

2) 1980 een Duitse versie onder Marek Janowsky met de Dresdener Staatskapelle pet Peter Schreier als Mozart en Theo Adam  als Salieri op Black disc. EMI Electrola 1C06546344 (1Lp) ook op Cd Berlin Classcs 0020892BC (1Cd)

3) 1988 Russische versie aan het Bolsjoj Theater onder Mark Ermler met Alexander Fedin als Mozart en Evgeny Nesterenko als Salieri. Op Cd Olympia OCD 145 (1Cd) 

Inleiding.

Amadeus is en muzikale dramafilm met in de hoofdrollen Tom Hulce als Mozart, Abraham Murray als Salieri en Elisabeth Berridge als Constanze, het senario of libretto is van  regisseur Milos Forman naar Peter Shaffers toneelstuk  " Amadeus " (1979) het verhaal is een variant op het toneelstuk van Aleksander Poeshkin van 1830, waar Rimski-Korssakow zijn opera " Mozart I Salieri " (1898) zich op baseerde.

Deze film was in 1984 een enorm succes. De film werd genomineerd voor elf oscars  waarvan hij er 8 won, waaronder beste regie, beste film, beste mannelijke hoofdrol ging naar Abraham Murry die Salieri vertolkte, en ook nog eens het beste bewerkte scenario aan Peter Shaffer. Daarnaast behaalde hij ook nog dertig andere Internationale filmprijzen.

Het Verhaal.

Het verhaal begint in het woonhuis van de bejaarde Salieri, die uitroept " Mozart ! Mozart ! Vergeef je moordenaar, ik geef toe dat ik je vermoordde ! " Daarop vinden twee bedienden  Salieri die zelfmoord wil plegen. Salieri wordt overgebracht naar een gekkenhuis waar een jonge priester hem zijn biecht afneemt. Salieri begint nu zijn verhaal te vertellen, bestaande uit chronologische flashbacks, over zijn afgunst en ongenoegen ten opzichte van Mozart en God.

Terwijl Salieri nog kinderspelletjes aan het spelen was, trad Mozart al op voor keizers en aartsbisschoppen. Salieri wilde ook muziek studeren, maar zijn vader was er tegen. Als tiener bidt Salieri tot God om zijn droom in vervulling te laten gaan. Zijn vader stikt in zijn eten enkele tijd later, Salieri ziet dit als een teken van god. Hij belooft nu een devoot leven te leiden en begint nu ook aan zijn muzikale opleiding en wordt in Wenen hofcomponist  van Keizer Josef II. Salieri weet echter van zichzelf dat hij geen al te groot componist is, maar dat hij dankzij zijn gebeden de nodige inspiratie zal ontvangen van God.

Mozart wordt in dienst genomen door Hieronimus van Colloredo, aartsbisschop van Salzburg. Ze reizen samen om een concert te geven in Wenen. Salieri die al veel van Mozart had gehoord, is aanwezig. Ongewild bespiedt hij een jonge vrouw en een man die hij omschrijft als de meest vulgaire en onbeschofte persoon die hij ooit heeft gezien. Salieri is dan ook verbaasd dat dit  Mozart blijkt te zijn. Mozart arriveert dan nogmaals te laat op zijn eigen concert, waardoor hij niet veel later wordt ontslagen door de aartsbisschop. Salieri vindt echter Mozarts composities prachtig en dankzij Salieri wordt Mozart uitgenodigd bij keizer Josef II. Salieri bidt tot god omdat hij een goede verwelkomingsmars wil componeren om Mozart cadeau te geven. Hij krijgt de inspiratie en de Keizer speelt eerst zelf de mars naar de partituur van Salieri, wanneer Mozart de zaal betreedt. Mozart neemt echter de partituur niet aan omdat hij de compositie reeds uit het hoofd kent na het geen hij al heeft gehoord, want hij kan hem al spelen uit het geheugen, waarop Mozart de opdracht krijgt van de Keizer dit dan maar eens te doen. Mozart gaat direct op die uitnodiging in en speelt hem feilloos na, maar begint ook onmiddellijk noten aan te passen  en het stuk uit te breiden met verschillende variaties op het thema. Salieri aanziet dit als een rechtstreekse aanval van God. Op de vraag of Mozart een opera wil schrijven, gaat hij ook onmiddellijk in. Hij heeft zelfs al een idee: het stuk speelt zich af in een Turkse harem. Hoewel de aanwezigen geschokt zijn gaat de Keizer akkoord. Verder heeft Mozart een hoge eigendunk, en omschrijft zichzelf herhaaldelijk als de beste componist allertijden en is van plan om binnen de kortste keren wereld beroemd te worden.

Catherina Cavalieri, een leerlinge van Salieri, wil via hem in contact komen met Mozart. Salieri die ondanks zijn devote leven toch verliefd is op Catherina , raadt dit af: Mozart is een vulgaire man en het stuk gaat over een bordeel. Catherina is duidelijk geschokt. Maar tot Salieri's verbazing krijgt Catherina de hoofdrol van Mozart in deze opera. Wanneer Constanze zich voorstelt als de verloofde van Mozart is voor Salieri duidelijk dat hij een affaire heeft met Catherina. Hoewel de opera een succes is gaat het met Mozart financieel slecht. Zijn hoogheidswaanzin leidt er toe dat hij weigert les te geven aan leerlingen, en ver boven zijn stand leeft en zo de schulden meer en meer opstapelt. Wanneer de Keizer nog een aanstelling doet dienen alle componisten enkele van hun werken in te leveren. Mozart gaat daar niet op in en zegt dat dit onnodig is  aangezien hij toch de beste is. Zonder zijn weten en uit financiële noodzaak, levert Constanze toch enkele werken aan Salieri. Salieri is verbaasd als blijkt dat de originele partituren geen correcties bevatten. Hierdoor wordt zijn ongenoegen nog groter: god gebruikt een kinderlijke vulgaire man als zijn kanaal om perfectie in de muziek te bereiken, en laat de devote Salieri links liggen. Salieri wil de composities niet inleveren.

Plots komt Leopold, Mozarts vader, aan de deur. Mozart verzwijgt zijn armzalige situatie en nodigt hem uit om naar een gekostumeerd bal te gaan. Daar vraagt Salieri, incognito, aan Mozart om een bepaalde wijs te spelen in de stijl van Salieri . Mozart speelt de wijs uiterst stroef en karikaturaal. Salieri besluit dat god hem via Mozart rechtstreeks uitlacht. Salieri zal op god wraak nemen door zijn meest beminde " zoveel mogelijk tegen te werken ". Niet veel later klopt een dienstmeisje, die betaald wordt door een grote bewonderaar van Mozart, die verder anoniem wil blijven, aan bij Mozart. Zo achterhaalt Salieri dat Mozart het verboden toneelstuk " Le Nozze di Figaro " omvormt tot een opera. De Keizer roept Mozart op het matje. Tot ongenoegen van Salieri kan Mozart de Keizer toch overtuigen en wordt het verbod opgeheven. Wanneer de kapelmeester verneemt dat Mozart een ballet voorziet in zijn opera, scheurt hij de desbetreffende muziek uit de partituur: ballet is verboden door de Keizer. Mozart vraagt Salieri of hij aan de Keizer wil vragen om ook voor het ballet het verbod op te heffen. Hoewel Salieri dit belooft , licht hij de Keizer niet in. Tijdens de repetitie van de betreffende scéne zonder muziek, komt de Keizer kijken en wil hij de originele scéne bekijken  en heft hij het verbod op ballet op.

Na de dood van zijn vader wordt Mozarts muziek somberder, wat leidt tot de duistere opera " Don Giovanni ". Hier krijgt Salieri het waanzinnige idee om af te rekenen  met Mozart en god. Volgens Salieri is het duistere personage " Il Commendatore " een weerspiegeling van Leopold, een man van wie Mozart in werkelijkheid schrik had. Salieri huurt het kostuum dat Leopold droeg op het eerder  gekostumeerd bal en klopt zo aan bij Mozart en vraagt hem een requiem te schrijven voor een overleden man die zulke compositie toehoorde maar toch niet heeft gekregen. Mozart ziet de verschijning als een reïncarnatie van zijn vader die zijn requiem komt opeisen.  Uit vrees aanvaardt hij de opdracht. In werkelijkheid wil Salieri in het bezit komen van een ongekend werk van Mozart. Eens in zijn bezit, wil hij Mozart vermoorden, al weet hij nog niet hoe. Daarna kopieert hij het stuk in zijn eigen handschrift  en zet hij er zijn naam onder. Zo zal god tijdens de begrafenis van Mozart een requiem krijgen waarvan iedereen zal geloven dat het van Salieri is. Zodoende kan hij nu god uitlachen.

Enige tijd later gaat Mozart naar een vaudeville-theater. Op vraag van de uitbater start Mozart met " Die Zauberflöte ". Wanneer Salieri dit verneemt, gaat hij nogmaals verkleed naar Mozart en eist dat het requiem zo snel mogelijk wordt afgewerkt. Constanze is van mening dat de geklede man gek is en dat Mozart er geen aandacht moet aan schenken . Het uitbundige leven van Mozart leidt er uiteindelijk toe dat Constanze hem verlaat en hun zoon Carl meeneemt. Mozart werkt " Die Zauberflöte " af maar is totaal uitgeput . Tijdens  de voorstelling stort hij dan ook volledig in. Salieri brengt hem naar huis. Wanneer niet veel later de eigenaar van het theater Mozart zijn toelage brengt, geeft Salieri die aan Mozart als zijnde het voorschot van zijn requiem is. Salieri maakt Mozart ook wijs dat de anonieme man nogmaals 100 florijnen geeft als het stuk tegen de volgende avond af is. Mozart stelt daarom voor dat Salieri de muziek noteert op zijn instructies. Mozart geeft aan Salieri toe dat hij hem tot nu toe nooit volledig heeft vertrouwd en vraagt Salieri vergiffenis. Ondertussen is Constanze tot de conclusie gekomen dat ze te veel van Mozart houdt en ze keert terug. Ze vindt de slapende Mozart en Salieri die naast Mozarts bed zit. Wanneer Constanze de partituur van het requiem vindt, merkt ze dat dit niet het handschrift is van haar man. Hierop geeft Salieri toe dat hij op instructies van Mozart de noten heeft gezet. Constanze besluit dat het samenstellen van de compositie moet stoppen en stopt het stuk achter slot en grendel. Op dat moment sterft Mozart. Hij wordt begraven in een massagraf. Hoewel Salieri dacht een goed plan te hebben , heeft god hem nogmaals vernederd door Constanze terug te sturen. Het requiem zal nooit in zijn bezit komen en zal op naam blijven van Mozart. Ook de vraag om vergiffenis blijft hem achtervolgen, daarvoor vraagt zal Salieri 32 jaar later ook om vergeving om daarop zelfmoord trachten te plegen en ook dit mislukt.

Peter Schaffer (1926-2016)

Na het gigantisch succes van zijn toneelstuk " Equus "(1973), kwam de toneelschrijver met een nieuw stuk " Amadeus ". Net als é Equus " was ook " Amadeus een schot in de roos. " Amadeus " was gebaseerd op echte gebeurtenissen, waarbij Schaffer wederom de waarheid in fictie vermengde. Uitgangspunt  voor " Amadeus " waren de laatste jaren van de componist Wolfgang Amadeus Mozart. Rondom de dood van Mozart, die overleed in 1791 toen hij pas 35 jaar was. Rond zijn dood hebben er altijd geruchten gecirculeerd. Eén daarvan was dat Mozart zou zijn vergiftigd door zijn jaloerse collega Salieri. Al in 1830 schreef Aleksander Poeshkin het toneelstuk " Mozart en Salieri " met daarin het vermeende vergiftigings complot van Salieri. In 1897 baseerde Rimski-Korsakow zijn eigen opera " Mozart I Salieri " (opgevoerd in 1898) op de geruchten en het toneelstuk van Poeshkins oorspronkelijke versie vergiftigt Salieri Mozart uit jaloezie. Salieri vraagt zich af waar gods gerechtigheid is als genialiteit geschonken wordt aan zo'n lichtzinnige mens als Mozart. Dat Salieri, Mozart echt vergiftigd zou hebben, wordt door de meeste historici ontkent en als fictie omschreven.

Het laatste dictaat.

Eén van de meest indrukwekkende scénes in de film is het confictatisdictaat, waar een doodzieke Mozart die te  bed ligt, aan  Salieri de muziek dicteert, voor een gedeelte van het requiem. Salierie kan Mozart niet goed volgen en roept regelmatig in wanhoop uit dat Mozart te snel gaat. Die laat zich niet van de wijs brengen en roept  regelmatig ( " Do You love it " ? ) . Om de verwarring van Salieri goed te laten zien, sloeg Hulce regelmatig zinnen uit het senario over. De verwarring is bij de acteur Abraham Murry goed te zien, in de film. Aan het begin van de opname van deze scéne was er ook sprake van verwarring bij Tom Hulce die Mozart vertolkte. 

De muziek.

In de film is heel wat muziek van Mozart verwerkt. " Le nozze di Figaro " Delen van de opera door Samuel Ramey, Felicty Lott, Richard Stilwell, Isabel Buchanan, Anne Howells, Deborah Rees, Alexander Oliver, Robin Leggate, John Tomlison en Williard Oliver, Robin Leggate, John Tomlison en Williard White, gezongen.

" Don Gioanni " ook fragmentarisch met Richard Stilwell, John Tomlinson en Williard White. " Axur, Re d'ormus " (1788) muziek van Salieri, " Die Entfürung aus dem Serail " met Suzanne Murphy, " Die Zauberflöte " ook fragmentarisch met June Anderson, Brian Key en Gillian Fischer, " concert voor piano in Es groot, concerto voor piano in d klein, concerto voor piano n° 20 in d klein, symfonie in g klein n° 25 ". " La crimosa uit het Requiem in D , " Klavierstuk in F groot ", Caro mio ben ", gezongen door Michele Esposito, " Adagio en rondo for glasharmonica, fluit, hobo, altviool en cello ". 

Historie of fictie. 

De film is deels fictioneel, deels een waarheidsgetrouwe weergave van het levensverhaal van Mozart. de componist wordt neergezet als een extreem labiel en vulgair supertalent. Door zijn genialiteit wekt hij de jaloezie van de Weense hofcomponist Salieri, die vervolgens een doorslaggevende rol speelt in het levenseinde van Mozart. Hij isoleert Mozart zo veel mogelijk van diens medemensen en vrouw Constanze en manipuleert hem richting geestelijke en lichamelijke uitputting. 

Peter Schaffer gebruikte  voor zijn toneelstuk en scenario meerdere personen die echt hebben bestaan, maar hij zette de werkelijkheid naar  zijn hand . Het is bijvoorbeeld niet waar dat Mozart en Salieri zo slecht met elkaar omgingen. Er was tussen beide componisten wel enige rivaliteit en na-ijver. Maar Salieri was niet  het kwade genius achter Mozarts ondergang en dood. Muziekhistorisch spreken we van gemeenschappelijk respect voor elkaar Salieri was zelfs enige tijd leraar van de jongste zoon van Mozart,  Xavier Mozart. Salieri was ook op de begraving van Mozart aanwezig en was erg aangeslagen over de geruchten dat hij Mozart zou vergiftigd hebben. 

De film bevat ook een aantal historische fouten. In de film is Mozart rechtshandig, in werklijkheid was hij linkshandig, in de scéne van " Die Zauberflöte " bespeelt Mozart een celesta of klokkenspel, dit is maar uitgevonden in 1886 en volgens de film had Mozart maar één zoon in werkelijkheid had hij er zes kinderen, hoewel er 4 stierven tijdens hun eerste of tweede levensjaar. Sommige fragmenten zijn nu ook wel historisch correct zo ook de scéne waar Mozart de mars speelt van Salieri bij de eerste ontmoeting met de Keizer Josef II

De dood van Mozart.

In de film wordt gesuggereerd dat Salieri Mozart wil doden, maar eerst moet Mozart anoniem een requiem componeren dat Salieri op zijn naam wil zetten. Als hij Mozart heeft gedood, zal Salieri het zogenaamd door hem gecomponeerde  requiem voor zijn diep betreurde collega laten uitvoeren. Opvallend in de film is dat Salieri Mozart enige malen bezoekt met een masker op en opdracht geeft tot het componeren van een dodenmis. Mozart is ervan overtuigd dat de gemaskerde bezoeker zijn eigen dood aankondigt. Dit is weer een van de mythen rondom de dood van Mozart. In werkelijkheid was de gemaskerde bezoeker een tussenpersoon, hij werkte voor de excentrieke Franz von Walsegg. De edelman kocht vaak werk van componisten dat anoniem werd aangeleverd en dat door Walsegg op zijn naam werd gezet. Salieri had hier niets mee te maken. Overigens dacht Mozart in tijden van depressie dat hij bezig was aan zijn eigen requiem en zelfs zei hij dat hij dacht dat hij vergiftigd werd. Mozart was toen al ernstig ziek. Hij heeft  echter niet Salieri genoemd als de persoon die hem vergiftigde.

Ziek.

In 1791 werd Mozart ernstig ziek. Hij had een zwakke gezondheid en heel zijn leven leed hij aan waterpokken, bronchitis, longontsteking, koortsen, reuma en had last van ontstoken tandvlees. Tijdens het dirigeren van " La Clemenzo di Tito ", zijn laatste opera, viel hij flauw. Niet zoals in de film wordt gesuggereerd bij de première. Mozart raakt zeer gedeprimeerd en Constanze haalt hem over om te stoppen met het requiem  voor von Walsegg . Het is niet zoals in de film dat Constanze het werk uit Mozarts hadden rukt en wegsluit. Pas op 20 november moet Mozart het bed houden ( ver na 30 september die de film lijkt te suggereren, " Die Zauberflöte " ging toen in première) en hij werd omringd door zijn bezorgde vrouw, schoonmoeder en leerlingen. Het was dus zeker niet zo dat Mozart na de première van die opera werd thuis gebracht door Salieri. Ook dicteerde hij zeker niet aan Salieri delen van het requiem. Het is zelfs de vraag of hij delen aan zijn leerling Süssmary dicteerde. Wel zong Mozart op de avond van zijn dood samen met enige vrienden uit het requiem.

Begrafenis.

Het is nog altijd niet geweten waaraan Mozart is overleden. het was in ieder geval geen gif en vrijwel zeker geen onnatuurlijke dood. Hij stierf niet in het gezelschap van een slapende Salieri zoals in de film. Hij was omringd door zijn familie en zijn vrienden. De begrafenis werd geregeld door Mozarts beschermheer, Baron Gottlieb von Swieten. Het is niet waar zoals in de film te zien is dat Mozart in een massagraf werd gedumpt tijdens een hevig onweer. Hij kreeg een gewoon graf en werd begraven volgens de normale regels van de Weense begravingswet. Het stormde of regende niet, het weer was normaal. Süssmary, Salieri en von Swieten en nog twee andere muzikanten waren aanwezig.

Ps: daar op Youtube geen enkele degelijke complete versie te vinden is geef ik alleen enkele zeer belangrijke fragmenten uit de film " Amadeus " naar het toneelstuk van Peter Schaffer (1979). De Film is van 1984.