Eerste volledige opname van de " RING " onder Furtwängler aan de Scala. 1950

De Duitse romantische opera -" Wagner ".

De volledige ontplooiïng van de romantische geest doet zich voor omstreeks het midden van de 19de eeuw. En de sterkste uitwerking van de romantische beginselen vindt men in de Duitse muziek. Tussen 1830 en 1840 breekt de hoog-romantiek door, gekenmerkt door overwicht van het ideeëndrama in de opera, met sterke beklemtoning van tragiek en pessimisme, en uitgewerkt in een zware, compacte stijl, met een oneindige melodie, chromatische harmonisatie en tegelijk een kleurrijke en volumineuze orkestratie.

De centrale figuur van deze richting is wel Richard Wagner (18913-1883). Alhoewel zijn werk in esthetisch opzicht fel omstreden werd en ook vandaag nog aanleiding geeft tot hartstochtelijke twisten tussen voor- en tegenstanders, blijft hij toch in historisch opzicht onbetwistbaar de belangrijkste Duitse componist van zijn generatie en tijd. Vooreerst, omdat zijn muziek de meest volledige uiting is van een romantische geest, en bovendien omdat er door zijn werk een buitengewone invloed op de latere ontwikkeling van de muziek is uitgegaan. Om twee redenen is zijn muziek de meest volledige uiting van de romantische geest: de inhoud van zijn muziekdrama's weerspiegelen romantische drang voor vermenging van muziek en ethiek, van kunst en wijsbegeerte; de opbouw van zijn werken is typisch voor de 19de eeuw streven om traditionele vormschema's te doorbreken en een doorlopende , organische stroom van muziek te verwezenlijken.

De invloed die van Wagner is uitgegaan zowel op zijn eigen tijd als op latere generaties kan moeilijk overschat worden. Niet enkel Duitse tijdgenoten kwamen onder de indruk van zijn machtige stijl, maar ook de Franse muziek, voorbeeld die van Cesar Franck en van Vincent d'Indy, vertoont sporen van harmonisatie en de orkestratie zoals Wagner die beoefende. De historische betekenis van Wagner berust vooral op de verzwakking van het tonale bewustzijn, als gevolg van de voortdurende chromatiek tot de zogenaamde atonaliteit van de 20ste eeuw die uitmondt in het twaalftonenstelsel van Schönberg.

Zo is Wagner het toppunt van de romantiek, tevens de eerste aanstichter tot de compositiewijze van het expressionisme.

Het oeuvre van Wagner bestaat uit twee tijdsperioden:

1) zijn romantische opera's uit de eerste helft van zijn loopbaan.

2) zijn eigenlijke muziekdrama's uit zijn latere periode.

Zowel zijn romantische opera's als zijn muziekdrama's zijn gebaseerd op libretti, door Wagner zelf uitgewerkt en die doortrokken zijn van de geest van het Duitse idealisme, in het bijzonder het " Ubermensch-idee van Nietzsche en van het pessimisme en de wilsfilosofie van Schoppenhauer. Mystieke verlossingsthema's (zoals in " Lohengrin " of " Parsifal ") vindt men naast heldenverering van (" Rienzi " tot " Siegfried ") en noodlotsgehalte in ( " Götterdämmerung " en " Tristan "). Wagner wilde door zijn muziek uitdrukking geven aan een bepaalde visie op de wereldorde en op de menselijke conditie.

Die visie wordt gevormd door een heterogeen samenspel van opvattingen, gegrepen uit de Germaanse sagenwereld ( " Der Ring des Nibelungen " ), doorweven met Christelijke gegevens in (" Tannhausser " en " Parsifal "), maar ook gegevens uit de middeleeuwse ridderromantiek in ( " Lohengrin " en " Tristan "). Dat alles wordt tot uitdrukking gebracht in een atmosfeer van mysterie, gedragen door een muzikale en een psychologische megalomanie, en gebaseerd op libretti die literair niet zeer waardevol zijn door eentonige versbouw en door gezwollen spreekwijze en vrij goedkope beeldspraak. Maar ondanks deze tekortkomingen wordt men toch geboeid en aangegrepen door de sterke stuwing van de energieke verzen, door het weidse van de verbeelding en door de sensuele pracht van de muziek.

Opera's uit zijn vroege periode zijn " Rienzi " (1840) " Der Fliegende Holländer " (1842) , " Tannhauser " (1845) , " Lohengrin " (1848) . In " Lohengrin " staan we zeer dicht bij deze nieuwe vorm van opera, hier hebben we reeds een overheersende tendens naar door gecomponeerde teksten, met programmatische inleidingen van de drie bedrijven. Ook groeide die herinneringsthema's uit tot werkelijke " leitmotieven ", doordat ze niet enkel aan personen gelinkt zijn maar ook als symbolen dienen voor abstracte ideeën. Uit zijn latere periode dus zijn muziekdramatische periode, zien we zijn " Ring des Nibelungen " vier opera's waar hij meer dan 20 jaar aan heeft gewerkt en waar hij angstvallig heeft over gewaakt dat die als één geheel zouden worden opgevoerd. Hij heeft daar aan gecomponeerd van 1853 tot 1874 en ze zijn voor het eerst samen opgevoerd  in het Bayreuther Festspielhaus tijdens zijn eerste Bayreuther Festspielen in augustus 1876 onder zijn leiding.

De Ring bestaat uit de vooravond een éénakter " Das Rheingold "(1854) - de eerste dag " Die Walküre " (1856) - de tweede dag " Siegfried " (1869) - en de derde dag " Götterdämmerung " (1874). Zijn laatste opera " Parsifal " (1882).  

Richard Wagners muziekdrama's " DER RING ".

In zijn theoretische werken  " Das Kunstwerk der Zukunft " en " Oper und Aria " heeft Wagner zijn visie op de idelae vorm van opera het muziekdrama, vastgelegd. Die visie berust op twee beginselen. Vooreerst op de volledige versmelting van alle kunsttakken in één " Gesamt Kunstwerk ", waar tekst en muziek, toneelactie en zangstijl, decor en orkest, zo innig bij elkaar betrokken  worden dat ze een ondeelbaar artistieke gestalte uitmaken. Vervolgens op de volledige versmelting van dat " Gesamt Kunstwerk " met een aantal wijsgerige ideeën, waarvan  de artistieke uitdrukking moet uitmaken.

Vaak wordt naar de oude Griekse tragedie verwezen als kern van het muziekdrama. Maar in werkelijkheid is de Griekse tragedie hoogstens een inspiratiebron voor Wagner geweest, terwijl de uitwerking van zijn muziekdrama van het Griekse voorbeeld in sterke mate afwijkt . Zo vervulde de muziek in de antieke tragedie een begeleidende af aanvullende functie, terwijl ze bij Wagner het hoofddoel en het leidende beginsel is van het drama. Bovendien vervullen bij Wagner, in tegenstelling tot het antieke voorbeeld , de schilderachtige elementen van het decor, belichting en toneelschikking een grote rol. Naar de vorm is Wagners muziekdrama een volstrekte nieuwe en originele schepping geworden, door de vervanging van het oude nummerbeginsel door een doorgecomponeerde stroom van muziek, door de volstrekte eenheid van orkest en zangstemmen, die het opheffen van de scheiding tussen reciet en aria en vooral door het aanwenden van een leitmotief. Die laatste vormen de schakel tussen muziek en de wijsgerige inhoud van het drama. Ze hebben dan ook een tweevoudige functie: door hun herhaling en onderlinge combinaties vormen ze een nieuw eenheidsbeginsel waardoor het werk , alhoewel doorgecomponeerd, toch een inzichtelijk verloop verkrijgt. Anderzijds worden ze door hun vaste betekenis symbolen van personen, voorwerpen gevoelens en gedachten.

Door middel van leidmotieven wordt het mogelijk de ideeëninhoud van een muziekdrama nauwkeurig te volgen. De handelingen en gebeurtenissen op het toneel hebben een tweevoudige betekenis, een reële en een symbolische. Het is die symbolische betekenis die aan Wagners uiteindelijke bedoelingen beantwoordt, en die van ethische of wereld beschouwelijke aard is. Dat bijzonder opzet, om van de muziek een sonore vertaling van een wijsgerige gedachtegang te maken, wordt door heel de muzikale techniek in de hand gewerkt. Vooreest door de ouverture te vervangen door een zogezegd " Vorspiel " die een orkestrale afschildering is die de stemming van geheel het drama moet voorbereiden. Vervolgens door de melodie met haar klievende arabesken en haar gebeeldhouwd ritme, zodat ze tegelijk een plechtig hartstochtelijk karakter heeft. Ten derde door de zware maar toch kleurijke orkestratie, die om uitgesproken gevoelens en nauwelijks bewuste verlangens en angsten tot uiting brengt. Tenslotte door de chromatische harmonisatie met de talrijke voorslagen, waarin de voortstuwende krachten van de natuur zich een weg schijnen te banen. Het centrale werk onder de muziekdrama's van Wagner is " Der Ring des Nibelungen " een tretralogie misschien geïnspreerd op de oude Griekse trilogieën bestaande uit " Das Rheingold ", " Die Walküre " , " Siegfried " en " Götterdämmerung ". 

Wagner heeft daaraan, met talrijke onderbrekingen gedurende meer dan 20 jaar aan gewerkt . De eerste twee delen werden respectievelijk in 1854 en 1856 voltooid, de laatste twee in 1969 en 1874. Ondertussen schreef hij nog zijn beroemd liefdesdrame " Tristan und Isolde " en zijn komische opera " Die Meistersinger von Nürnberg " en na zijn " Ring " nog  het Bühnenweihfestspiel " Parsifal in 1882 .

De hoofdidee van de " Ring " is wellicht de meest omvattende die een musicus ooit heeft willen verklanken. Het is een poging om de hele zin van de wereld te verklaren, uitgaande van de Germaanse en de Scandinavische mythologie, het idee is uitgewerkt in een pessimistische toon die volkomen romantisch is, en beïnvloed door het Ubermensch idee van Nietzsche, in de figuur van Siegfried, en daar het noodlotsidee van Schoppenhauwer belichaamd in de ondergang van het godenrijk.

" Das Rheingold ".

" Das Rheingold " is werkelijk de inleiding waarin de meer dan 40 leitmotieven van de cyclus geëxposeerd worden. Het zijn eens korte,laconische motieven, als militaire signalen, dan weer lange, lyrische frasen. De zangstijl berust op zware accenten en strijdende ritmen, de harmonisatie is compact, met nog beperkte chromatiek en duidelijke tonale glans, terwijl de orkestratie zwaar en donker is, met stevige groepsvorming en realistische geluidseffecten . " Das Rheingold " is het meest acterende gedeelte van de " Ring ", waarin de meeste gebeurtenissen zich de snelste wijze elkaar opvolgen.

" Die Walküre ".

Het tweede deel " Die Walküre " is het meest psychologische van de cyclus, waarin de verlangens en wensen van de goden en mensen op de meest choquerende wijze tot uitdrukking worden gebracht. Het hoogtepunt van " Die Walküre " is ongetwijfeld het toneel waar Wotan afscheid neemt van zijn geliefde dochter " Brünhilde " die de projectie is van zijn eigen onder bewuste verlangens, en die hij dan ook zal laten inslapen en omgeven door een groot vuur. Een diepte psychologisch symbool avant la lettre. De muzikale compositie van dit toneel is meesterlijk.

Het begint met een heftig bewogen passage. Wotan die, door snelle en kordate actie zijn innerlijke twijfels overwint. Daarna volgt een ingetogen gedeelte. Wotan die zich bewust wordt dat hij, gescheiden van Brünhilde, zijn vrijheid en zijn geluk verloren heeft. Tenslotte een levendige finale, waarin Wotan de god van de onderwereld, Loge aanroept en hem beveelt de vuurgloed rond de rustplaats van Brünhilde te ontsteken. De vergelijking met de muzikale uitwerking van " Das Rheingold " en de " Die Walküre " naar vormgeving van melodische structuur is ongeveer gelijk gebleven aan het eerste deel van de tetralogie. Maar harmonisatie en orkestratie zijn verder geëvalueerd. Er is méér chromatiek en er zijn langere en meer gespannen modulaties. Bovendien zijn er, naast donkere en compact georkestreerde passages ook andere die vol licht, helderheid en kleurenrijkdom zijn. 

" Siegfried "

Het derde deel " Siegfried " is het zinnebeeld van de vrije mens, die door eigen kracht de wereld zal verlossen, groeit op in  de eenzaamheid   van bossen; bergen en rivieren. Hij is sterk, kent de vrees niet en is ingesteld op strijd en verovering. Zijn belangrijkste opdracht is vechten, en daarom smelt hij het staal van het zwaard van Wotan om er een nieuw wapen van te maken, en er " Nothung " uit te smeden. Zijn zangstijl is, wanneer we hem vergelijken met de melodieën uit " Das Rheingold " of " Die Walküre " van een bijzondere lenigheid geworden. Geen wonder ook, er liggen 13 jaar tussen " Die Walküre "en het derde deel van de tetralogie. Wagner heeft nu zijn volle rijpheid als componist bereikt. Alles wat in de vorige delen nog stroef en strak was is nu los, vloeiend en gechoqueerd geworden. De melodie is vol onverwachte wendingen geworden, de orkestratie is beweeglijk en opgebouwd op steeds nieuwe, afwisselende combinaties van instrumenten. Geen compacte groepvorming meer, maar een voort zoeken naar doorzichtige en koloristische sonoriteiten. Ook de harmonisatie alhoewel steeds chromatisch en vol modulaties bestaat uit geleidelijk en in elkander vloeiende samenklanken . Na vele omzwervingen, nadat hij de reus Fafner heeft gedood, wiens bloed hem onkwetsbaar maakt en hem de taal van de vogels leert verstaan, ondekt Siegfried de slapende Brünhilde  . Het toneel waar hij het vuur trotseert en haar wekt, is de tegenhanger van Wotans afscheid. " Siegfried is ongetwijfeld na het acterende  " Das Rheingold " en de psychologische " Walküre " het meest gepoëtiseerde gedeelte van de ring.

" Götterdämmerung " .  

" Götterdämmerung " is het meest dramatische gedeelte van de cyclus. Het verhaalt, hoe verraad en ontrouw van mensen en goden, leidt tot een wereldbrand. Ook Siegfried wordt, onbewust en ongewild in dat verraad betrokken. Tenslotte wordt hij gedood en zal door het offer van zijn leven, het ontstaan van een nieuwe wereld mogelijk maken.

Meer nog dan in de vorige delen van de tetralogie is " Götterdämerung " het orkest de belangrijkste acteur. De betekenis van het gebeuren wordt in het geweld en in de schakeringen van het orkest uitgedrukt. Ook in melodisch opzicht bereikt Wagner hier het toppunt van zijn mogelijkheden. De zogezegde oneindige melodie met in een vloeiende zinsnede, voortdurend aanzwellende en wegebbende schakeringen en ernergieke ritmen, beheersen het werk.

Het geheel van de " Der Ring des Nibelungen " is zeer zeker erg lang en soms erg pathetisch. Het bevat een aantlal onnodige uitweidingen en het is opgevat in een geest die vele musici te wijsgerig en vele wijsgeren  te oppervlakkig vinden. Het is bovendien vrij van inzinkingen en overspanningen. Maar ondanks deze tekortkomingen kan men toch niet voorbijgaan aan de genialiteit van vele passages, aan meeslepende kracht en stuwkracht van het sonore verloop. Zelfs tegenstanders van Wagner moeten toegeven dat de historische betekenis van dit werk buitengewoon groot is. Voor zijn  voorstanders zal hij steeds een soort van demon blijven, een magiër voor wie muziek  en taal iets is waardoor de natuur bezield wordt en de mens boven zichzelf wordt verheven. 

Disco- en Cinégrafie. 

Toen ik indertijd (1967) kennis ging maken met het werk van de componist Richard Wagner en ik op zoek ging naar een volledige opname op plaat toen nog Lp's vond ik er maar één , een liveopname aan de Scala van Milaan onder Wilhelm Furtwängler van 1950 (toen de eerste en enige verkrijgbare) nu in de 21ste eeuw met zijn digitale technieken zijn er al 26 volledige beschikbaar waarvan zelfs reeds zes met studio opnames op CD en DVD.

Ik ga er hier maar drie behandelen de drie waar ik over beschik, ik ga ook niet alle vertolkers vernoemen van deze volledige cyclussen ik zal dat doen bij de aparte verwerking van de deel werken uit ring.

1) de historische opname van 1950 aan de Scala van Milaan onder Wilhelm Fürtwangler , op het label Muray Hill 940477 11LP's dus 22 zijden aan 43 minuten opname per zijde. MONO opnames.

2) Bayreuther Festspiele 1991/92 met het Bayreuther Festival Orkestra onder de leiding van Daniel Barenboim. op de verzamelbox Barenbiom complete Wagner Opera's 34 CD's Warner Classics 2564 66683-4

3) De " Ring " producties aan de Metropolitan New York 2010-2011-2012 onder de leiding van James Levine en Fabio Luisi. 8 DVD"s op op Deutsche Grammophon 00440 073 4770-8

Dit artikel is naar de ideeën van Prof.Dr. Jan Leo Broeckx (1920-2006) " Geschiedenis van de opera " samangesteld voor Chr. de Lannoy en Herman Sabbe voor schoolradio en TV 1966/68.

Pr.Dr.Jan Leo Broeckx is de zoon van de Antwerpse componist en muziekpedagoog Jan Broeckx (1880-1966) . Hij doseerde aan KUG.