De afscheidsrol van Rita Gorr " De oude Gravin " in Pique Dame van Tsjaikovsky. Opera Vlaanderen (Antwerpen en Gent 2007)

aOpera van Peter Iljitsj Tsjaikowsky in drie bedrijven en zeven tonelen.

Libretto van Modest Tsjaikowsky naar het kort verhaal van Puskin.

Inleiding.

Tsjaikowsky stond op het hoogtepunt van zijn inspiratie in deze opera. Het werd zijn voorlaatste en zou nog gevolgd worden door  " Yolanthe " in 1892. We komen hier de echte, bloeiende brede Tsjaikowsky-melodie tegen, de volle romantische klank van zijn briljante orkestratie, en de ideaal voor stemmen geschreven melodische lijnen . Over vele scénes ligt de sterke, innerlijke dramatiek, zoals wij die kennen uit de laatste symfonieën van Tsjaikowsky doch die hij in zijn merendeels lyrische theaterwerken nog niet had kunnen toepassen. " Schoppenvrouw " ( de Nederlandse vertaling voor deze opera ) heeft waarlijk een  meeslepende partituur. De opera werd door Tsjaikowsky in de ongelooflijke korte tijd van veertien dagen op papier gezet, hij begon met de compositie op 31 januari in Florence, op 15 maart voltooide hij de schetsen en twintig dagen later het klavieruittreksel. Hij schiep bijzonder veel vreugde in de instrumentatie. Op 5 juni van hetzelfde jaar sloot hij in zijn huis te Frlowskoie het werk af. Op 16 december 1890 nam Tsjaikowsky bij de première van het werk " Pique Dame " de hulde van het St.-Petersburg publiek in ontvangst het was een ware triomf.

Plaats en tijd: St.-Petrsburg einde 18de eeuw.

Rolverdeling.                        Stem                     Eerste Cast .  

Hermann, een jonge officier -------------------- tenor -----------------------------------Nicolai Finger

De oude gravin ----------------------------- mezzo - sopraan ----------------------------- Marya Slavina

Lisa, haar kleindochter ----------------------- sopraan -------------------------------Medea Mei-Finger

Pauline, haar vriendin -------------------------- alt -----------------------------------------Maria Dolina 

Prins Yeletsky ---------------------------------- bariton ----------------------------------Joakim Tartakov

Graaf Tomsky --------------------------------- bas-bariton ---------------------------------Ivan Melnikov

Tschekalinsky, officier -------------------------- tenor -------------------------------------------Vasilyev

Sourin, officier ------------------------------------ bas --------------------------------------- Yalmar Frey

Een gouvernante ---------------------------- mezzo-sopraan ----------------- Maria Wiulhelmina Pitz

Marscha, Lisa's kamenier ----------------------- sopraan ------------------------------- Yulia Ymosova

Chaplitsky -------------------------------------------tenor ------------------------ Konstantin Kondaraki

Narumoff -------------------------------------------- bas --------------------------------Vladimir Sobolev 

Akt. 1

1° Toneel: een zomerdag in het park van St.-Petrsburg.

Kinderen spelen soldaatje, onder toezicht van hun nanny's. Twee officieren, Sourin en Tschelalinsky spreken over een zekere Hermann die door het kaartspel bezeten lijkt, maar die de vorige avond alleen heeft toegekeken en blijkbaar een systeem  aan het uitbroeden is. Hermann voegt zich bij hen met zijn vriend  graaf Tomsky. Hij vertelt aan die vriend dat hij verliefd is op iemand van wie hij zelfs de naam niet kent, waarop Tomsky zegt dat de eerste stap dan moet zijn haar naam trachten te weten te komen. Hij ontmoet prins Yeltzky, die in een goed humeur is omdat hij zich diezelfde morgen verloofd heeft. Hij wijst zijn verloofde aan, die in een rijtuig voorbij rijdt, met haar oude grootmoeder, de gravin. Hermann herkent in haar zijn ongekende liefde. De beide dames willen weten wie de romantische jonge man is die hen zo aanstaart. Hij wordt aan hen voorgesteld, waarop zij verder rijden, vergezeld van prins Yeletzky. De officieren bespreken de zonderlinge oude gravin en Tomsky kan inlichtingen over haar verleden verstrekken. Zij was in haar jeugd een grote schoonheid en een hartstochtelijke speelster. Eens verloor zij alles wat ze bezat, waarop de graaf de Saint-Germain haar  in het geheim der drie feilloze kaarten inwijdde, in ruil voor haar gunsten. De volgende dag won ze haar vermogen terug en sindsdien had ze altijd geluk in het spel. Men zegt dat zij later het geheim toevertrouwde aan haar echtgenoot en aan een minnaar. Maar in een droom was zij gewaarschuwd dat zij zou sterven als een derde persoon haar geheim zou pogen te ontfutselen. Dit verhaal maakt diepe indruk op Hermann, die wil trachten een fortuin te vergaren om Lisa te winnen voor zij prins Yeletzky zou trouwen.

2°Toneel: Lisa's kamer. 

Liza heeft bezoek van vriendinnen en zingt met Pauline een duet aan het klavier. Daarna zingt Pauline een levendig volkslied waarna de gouvernante komt zeggen dat het laat is, zodat de bezoekers naar huis moeten  gaan. Lisa blijft alleen achter in de schemering. Zij moet zichzelf toegeven dat ze niet op haar verloofde verliefd is maar op Hermann. Deze klimt plotseling via het balkon naar binnen en betuigt Lisa hartstochtelijk zijn liefde. Hun gesprek  wordt plots onderbroken door de komst van de oude gravin, die komt zien of Liza al naar bed gegaan is. Hermann verstopt zich achter het gordijn. Hij komt weer te voorschijn zodra de gravin weg is en Lisa valt in zijn armen.

Akt. 2

3° Toneel: de grote feestzaal waar een gemaskerd bal doorgaat.

Na enkele dansen gaan de gasten de tuin in om naar het vuurwerk te kijken. Prins Yeltzky verklaart Lisa zijn liefde in een aria. Dan krijgt Hermann een briefje van Lisa, waarin staat dat zij hem na het bal in haar kamer wil spreken. Terwijl hij in gedachten is verzonken en rijk wenst te zijn om Lisa's hand te kunnen vragen, bakken zijn vrienden hem een poets.

Nu volgt een intermezzo. Op een toneeltje wordt een pastorale opgevoerd, een miniatuur rococo-operaatje waarin Pauline en Tomsky meewerken. De rol van Cloë wordt soms ook door Lisa gezongen, dit is echter niet voorgeschreven en ook niet aan te bevelen. Dramatisch is het onlogisch en muzikaal haast onmogelijk, door Lisa die een dramatische sopraan is en voor Cloë een fijne hoge stem vereist is. Na de voorstelling geeft Lisa Hermann de tuinsleutel en zegt dat hij gemakkelijk kan binnenkomen via de slaapkamer van de oude gravin, die toch nog zit te kaarten. De afspraak is voor de volgende avond, maar Hermann zegt zo lang niet te kunnen wachten en dezelfde nacht zal komen. De scéne eindigt met de komst van de keizerin.

4° Toneel: de slaapkamer van de oude gravin.

Hermann komt binnen geslopen, maar verbergt zich achter het gordijn als hij iemand hoort naderen. Het is de gravin zelf, die  deze avond vroeger dan gewoonlijk naar bed gaat. Haar stoet van kameniers kleedt haar uit, maar zij zegt eventjes rustig op haar stoel te willen zitten voor zij naar bed gaat. Hierna gaat zij over haar jeugd aan het hof van Versailles zitten denken en zit ze een aria te neuriën uit Grétery's " Richard Coeur de Lion " Het is deze melodie die maakt dat men de epoche van het werk beter naar omstreeks 1820 kan verplaatsen. Immers deze opera van Grétery werd maar  van de gravin was in 1786 voor het eerst opgevoerd. Als dit een jeugd herinnering van de gravin was kan " Pique Dame " nooit omstreeks dat jaar spelen, maar ten minste een jaar of veertig later. De oude gravin heeft zich bijna in slaap geneuried, als plotseling Herman te voorschijn komt. Hij zegt haar dat zij niet bang hoeft te zijn, doch dat hij slechts gekomen is om het geheim van de drie kaarten van haar te vernemen. De gravin geeft echter geen antwoord en in wanhoop trekt Hermann zijn pistool. De oude dame schrikt zodanig dat zij een hart verlamming krijgt. Lisa komt binnen en is ontzet over het schouwspel. Plotseling begrijpt ze dat Hermann de sleutel niet gebruikt heeft om haar te komen bezoeken, maar om het geheim van de oude gravin te weten te komen. Zij zendt hem weg.

Akt. 3

5° Toneel: Hermanns kamer.

Hermann zit een briefje te lezen van Lisa, die schrijft dat ze hem vergeeft en hem verzoekt, haar om middernacht aan het kanaal bij het winterpaleis te ontmoeten. Hermann meent door het huilen van de wind de klanken van de begrafenis van de oude gravin te horen. Plotseling waait de deur open, zijn kaars waait uit en de geest van de gravin staat in de kamer. Deze zegt hem dan dat hij Lisa moet trouwen en deelt hem dan ook het geheim van de drie kaarten mee. Het is de volgorde drie, zeven haas. Hermann fluistert de formule na.

6° Toneel: aan het kanaal .

Lisa zingt een aria terwijl zij op Hermann wacht. Hermann komt, maar zegt dat hij direct naar de speelzaal moet. Hij heeft maar één enkele gedachte: zo spoedig mogelijk zijn wetenschap in de praktijk om te zetten. Hij werpt tenslotte Lisa van zich af, als deze hem wil tegenhouden en snelt heen. Lisa springt in het kanaal.

7° Toneel: de speelzaal.

Hier is een vrolijk gezelschap samen dat met enige verwondering prins Yeletsky begroet. Deze zegt dat ongeluk in de liefde geluk is in het spel. Tomsky zingt een vrolijk lied, waarna Hermann binnenkomt. Hij begint een spel met Tschekalinsky, wint twee keer, eenmaal op de drie en de tweede maal op de zeven. niemand wil zijn uitdaging tot een derde spel aannemen, tot prins Yeletsky dit tenslotte toch doet. Hermann is zo overtuigd van de feilloze formule, dat hij niet eens naar zijn omgekeerde kaarten kijkt en deze voor een aas verklaart. Het is echter een  Pique de dame, het symbool van de gravin, die hierdoor wraak genomen heeft. Hermann pleegt zelfmoord en vraagt stervend de prins om vergiffenis.

Historische voorstellingen.

De eerste opvoering van " Pique Dame " had plaats op 19 december 1890 te St.-Petersburg. Het werk werd internationaal bekend door de uitvoering aan de Scala van Milaan in 1906, met Giovanni Zenatello, Emilia Corsi, De Cisseros, Stracciari en Didur. Mahler introdu ceerde hem in Wenen in 1907 met Lucy Weidt, en Leo Slezak en daarna in 1910 aan de Metropolitan Opera in het Duits ) met Emmy Destinn, Slezak, Meitschick, Forsell en Didur. De eerste opvoering in Londen werd in 1915 geproduceerd door de tenor Vladimir Rosing.                                                                                             

Historische uitvoeringen in de lage landen. 

In Nederland is " Pique Dame " pas voor het eerst opgevoerd in 1957 met Uta Graf, Chris Reumer, Paolo Gorin en Jo Van De Meert, onder de leiding van Alexander Smallens. 

In gent vinden we een eerste vertoning in het Russisch in 1964 onder de directie Locufier met Yaola De Gruyter als de gravin, Julia Wiener als Lisa, Lyli Yordanova als Pauline,  Pinkas, Ottoy, Daemers , Lubomir Bodurov als Hermann en Jef Van Den Berghen als Narumoff onder de leiding van Ledent en de regie van Karel Locufier goed voor drie voorstellingen. Nadien in herhaling in 1966,1968,1974 en 1979, samen goed voor 10 voorstellingen. In 1979 met Sonia Hamerick als de gravin, Vladimir Todorov als Hermann, Maria Christova als Lisa, Janine Martoni als Cloë, Styan Popov als Tomski, Mimi Deamers als de gouvernante onder de leiding van Stanisslas Margaritof en de regie Shtarbenov.

  Ik heb ook nog een heel recente uitvoering gevonden( 25 maart 2018 de première) aan de stadschouwburg van Antwerpen onder " Muscal Hall " onder de leiding van Alexandra Samoila met Alexander Schults als hermann, Tereschuk als Liza, Aystasiya Sharfanskaya als Pauline, Tomski door Victor Shevilenko, Alexander Stryuk als Yeletski en verder nog met Valery Regrut, Dmitry Pavlyuk, Sergeu Krasnukha en Nadezhda Sychuk.

Discografie en Cinégrafie.

ik heb in totaal voor dit werk 51 geregistreerde complete opnames gevonden.

1) Een eerste en tevens de oudste  van 1907 in het Russisch, onder Ivan Arkadiev met Alexander Davidov, Mariana Cherkanskaya, nina Panina, Vladimir Kastorsky op Black Disc waarscheinlijk op 78 t en later op Lp maar in 1990 op cd door Melodia " Performing Art " maar durf niet te beweren dat dit een complete versie is wel is zeker dat het een Russische versie is.

2) 1937 onder Samul A Samusud aan het Bolshoi Treater ook in het Russisch  met Nikander Khanayev, Xenia Derzhinskaya, Fagina Petrova, Alexander Baturin, Piotr Selevanov, Nadeshda Aboukhowa, Sergei Ostraumov op Blakck disc LP's " Melodya " Mio  469557 ( 3 LP's)

3) 1966 met het nationaal theater van Belgrado ook in het Russisch  onder de leiding van Dusou Miladinovic met Ljubomir Bodurov ( bodurov heeft ook te Gent de rol van Hermann gezongen in 1964), Mika Sojanovic, Militza Gligoryivie, Nikola Mitic, Olga  Milosevic, Breda Kalef, Stephan Andrashevich, Aleksandrar Dlokic, Milivay Petrovic en Vladika Dimitrivich op cd in 1998 Mondo Mussica 10221 (2 cd's)

4) Een eerste op DVD en opname van 1992 met koor en orkest van l'Opera National de Paris onder Gennadi Rozhdestvensky met Vladimir Galouzine, Hasnick Papian op DVD in 2005 , Arthoiuse Music 1073317.

5) een opname van 1998 ook op DVD onder de leiding  van Valery Gergiev   met Gegam  Grogorion, Maria Guleghina, Sergei Leiferkus, Olga Borodina en Yori Temirkanov met koor en orkest van Kirov ook Russische versie op DVD vanaf 2002 " Philips 070434-9

6) Een opname van Barcelona in 2010 onder Michael Boder met Misha Didyk, Emmely Magee, Lado Ataneli en Ewa Podles op DVD door Opus Arté OABD 7085